طرح سد: آن بخش از یک طرح یا دستور عملیاتی است که با بکارگیری موانع به منظور کانالیزه کردن، هدایت کردن، محدود کردن، به تاخیر انداختن یا متوقف نمودن حرکت نیروی دشمن و تحمیل تلفات و ضایعات اضافی پرسنلی و تجهیزاتی به دشمن مربوط میشود.
موانع پدافندی: موانعی هستند که برای به تأخیر انداختن حرکت دشمن در مناطقی که آتشهای پدافند سنگین و متراکم پوشانده شده به کار میرود. این نوع موانع ممکن است از نوع موانعی طبیعی یا مصنوعی باشد. نمونه‌های موانع پدافندی عبارت‌اند از سد جاده ای یا موانع احداث شده در جلوی مواضع پدافندی که با آتش سلاحها پوشیده شده است و حرکت دشمن را کند یا متوقف می‌نماید. موانع پدافندی حتما باید در دید مستقیم نیروهای خودی بوده و با آتش پوشانده شده و طوری گسترش داشته باشد که به مواضع حفاظتی متصل گردد در غیر این صورت ارزش خود را به عنوان یک مانع از دست خواهد داد.
موانع تاکتیکی: موانعی هستند که موجب به تأخیر انداختن پیشروی، ستوه آوردن وتخريب روحيه دشمن شده وشامل موانع ضد خودرو، موانع ضدتانک و موانع ساحلی است. موانع تاکتیکی باید تحت دیده‌بانی و آتش مستقیم قوای خودی باشد تا حداکثر بهره لازم حاصل شود.
موانع حفاظتی: موانعی هستند که به منظور برقراری تأمین ایجاد میشود. این نوع موانع معمولاً مصنوعی بوده وشامل شبکه‌های سیم خاردار، میادین مین وسایل مختلف اعلام خطر می‌باشد. موانع حفاظتی اصولا برای جلوگیری از غافلگیری در مقابل هجوم ناگهانی دشمن از مناطق نزدیک موضع به کار می‌روند.
موانع طبیعی: موانع طبیعی عوارضی از زمین مانند شیبهای تند، پرتگاهها، دره ها، رودخانه ها، کانالها، نهرها، دریاچه ها، مردابها، باتلاقها و جنگلها می‌باشند. مطلوب آن است که بتوان در زمان کوتاه و با حداقل تلاش، موانع طبیعی را به مانع مؤثری تبدیل نمود و محل آن طوری باشد که از دید دشمن مخفی بوده و نیروهای خودی بتوانند با دیده‌بانی واجرای آتشهای مستقیم عبور دشمن را مشکل و جلوگیری نمایند.
موانع مصنوعی: موانع مصنوعی عبارت است از وسایل و ساخته‌هایی که وسیله دست انسان تهیه و حرکت نیروها را محدود می‌نماید. این قبیل موانع عبارتنداز میادین مین، خندقهای ضدتانک، موانع آلوده، خرکهای خارپشت دار، قیفهای جاده و پلهای تخریب شده و شبکه‌های سیم خاردار.
عملیات ممانعتی: عملیاتی است که به منظور جلوگیری از بهره برداری دشمن از منطقه، پرسنل، تسهیلات وسایل مربوطه انجام میشود، مانند تخریب منابع طبیعی یا مصنوعی به منظور جلوگیری از دسترسی دشمن، آلوده کردن محیط. عمليات ممانعتی در رده سپاههای مستقل، ارتش یا فرماندهی صحنه عملیات طرح ریزی و هماهنگ می‌گردد.
مانع: هرنوع عارضه زمینی، حالت خاصی از خاک، آب وهوا یا چیزی است غیر از قدرت آتش که به منظور تأخیر انداختن، کانالیزه کردن و یا متوقف کردن حرکت دشمن به کار میرود. مانع ممکن است طبیعی باشد مانند کویرها، باطلاقها، کوهستانها و رودخانه ها یا ممکن است مصنوعی باشد مانند چاله خرجها، شبکه‌های سیم خاردار و تله‌های ضد مکانیزه بتونی یا فلزی یا میادین مین وغيره.
مانع تاکتیکی: هرنوع مانعی است که موجب تأخیر انداختن پیشروی، به ستوه آوردن وتضعيف وتخريب روحيه دشمن می‌گردد. مانع تاکتیکی باید تحت دیده‌بانی و آتش قوای خودی باشد تا حداکثر بهره لازم حاصل گردد.
مانع زیرآبی: مانعی است که به منظور سوراخ نمودن بدنه کشتیها وقايقها کارگذاشته میشود و معمولاً با بتون وتیر آهن تحت زوایای مختلف ساخته میشود.
مانع ساحلی: مانع مصنوعی است که در سواحلی که احتمال پیاده شدن نیروهای دشمن می‌باشد و در حد فاصل بین خط مد دریا وروییدنیها علیه افراد و خودروها کارگذاشته میشود.
مانع غیرتاکتیکی: موانعی هستند که با همان طرح کلی موانع تاکتیکی بدون رعایت ملاحظات مربوط به انتخاب محل و اختفاء ساخته می‌شوند. موارد استعمال این نوع موانع برای حفاظت تأسیسات مهم در مقابل نفوذ یا خرابکاری در پدافند غیر نظامی و پدافند داخلی جهت کنترل حرکات شورشیان است.
شرح و نکات مسئله 37:
درباره مسلح کردن زمین، مطالبی نیز در بخشی از شرح موضوع «زمین» و «عملیات حرکات به عقب» بیان شده است. به فهرست کتاب مراجعه شود.
کتاب «ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس» چاپ 1373، ج3، ص89:
برابر دکترین نظامی همه کشورها، در رزم پدافندی و تحت شرایط نابرابر، به منظور جلوگیری از تلفات زیاد و حفظ تمامیت نیروها و همچنین مبادله زمین با زمان و به دست آوردن موقعیت مناسب برای پدافند مؤثر و با اجرای پاتک، اجرای عملیات تاخیری، امری معمول و منطقی است چرا که معمولاً نیروهای سبکی که به عنوان نیروی پوشش در خط مقدم دفاعی گسترش می‌یابند، نمی‌توانند در مقابل تهاجم نیروهای برتر دشمن، بیش از مدت محدودی مقاومت کنند و بایستی قبل از انهدام و درگیری قطعی به مواضع مناسبتر عقب نشینی نمایند و مقاومت اصلی باید توسط نیروهایی که در مواضع پدافندی اصلی مستقر شده اند صورت گیرد. این مواضع دفاعی بایستی آرایش یابد و به سیستم سد موانع مجهز گردیده باشد، اما در نبرد نابرابری که نیروهای جمهوری اسلامی ایران در آغاز جنگ با آن روبرو شدند، اوضاع بدین ترتیب بود که نیروهای موجود فقط می‌توانستند نقش نیروی پوشش را ایفا کنند، در حالی که در پشت سر آنها نیروی قابل توجهی که عهده دار دفاع اصلی گردد وجود نداشت.
کتاب «عملیات رمضان» ص 47: «در دهه ۱۳۵۰ ارتش ایران به موازات خط مرز و در فاصله ۳ کیلومتری شرق آن تأسیساتی پدافندی به نام خط دژ احداث کرده بود که شامل ۳ ردیف دژ، جمعأ ۶۰ دستگاه دژ گروهی با جاده ارتباطی و ساختمان‌های قرارگاه‌های گروهان‌های آن بود. از نظر پاسگاه مرزی نیز در این قسمت، ایران دارای ۴ پاسگاه عمده به نام شلمچه، کیلومتر ۲۵، کوشک و طلائیه بود و عراق نیز با فاصله ای از خط مرز پاسگاه‌هایی در این منطقه داشت که مهم ترین آن پاسگاه زید در مقابل پاسگاه کیلومتر ۲۵ بود. همزمان با فعالیت ایران برای تأسیس استحکامات مرزی در دهه ۱۳۵۰، ارتش عراق نیز فعالیتهایی برای احداث موانع مصنوعی در این منطقه آغاز کرد، اما بر خلاف ایران که خط پوششی دژ را احداث نمود، ارتش عراق بیشتر به احداث موانع خندقی و آبگیر و ایجاد خاک‌ریزهای مصنوعی برای مواضع پدافندی احتمالی پرداخت. بعد از انعقاد قرارداد الجزایر در ۱۹۷۵ (اواخر ۱۳۵۳) ارتش ایران فعالیت احداث استحکامات مرزی را متوقف نمود، ولی ارتش عراق در پوشش عنوان احداث آبگیرهای پرورش ماهی، با استفاده از آب رودخانه شط‌العرب به فعالیت ایجاد مواضع و موانع در این منطقه ادامه داد که از جمله آن فعالیت‌ها، ایجاد کانال بزرگ پرورش ماهی در شرق بصره به طول حدود ۲۸ کیلومتر و به عرض قریب یک کیلومتر بود. این کانال که از غرب شلمچه شروع می شد در جنوب به نهر دوعچی عراق و در سمت شمال به نهر کتیبان عراق متصل می گردید و از طریق آن نهرها آب رودخانه شط‌العرب وارد این کانال میشد این کانال به هر منظور اقتصادی یا نظامی که ساخته شده باشد، از نظر نظامی یک مانع بسیار مهم و بازدارنده در مسیر حرکت احتمالی نیروهای ایران به طرف تنومه و بصره عراق بود.»
کتاب «عملیات والفجر مقدماتی، 17 بهمن 1361، ص 83: «پیشروی نیروهای حمله‌ور ایران در ساعات اولیه با موانع و استحکامات سنگین دشمن مواجه شد. لذا از همان ساعات اول نتوانست دور کافی بگیرد و بدین جهت یگان‌های حمله ور تا ساعت یک بعد از نیمه شب 18 بهمن، هنوز موفق نشده بودند به جاده مرزی ایران برسند و هنوز در کانالهای عراقی در شرق جاده درگیر بودند. با توجه به اینکه اصولا مواضع اصلی پدافندی نیروهای عراق در غرب خط مرز قرار داشت و در شرق آن فقط موانع و میدانهای مین با عناصر سبک تامینی مستقر بودند، بنابراین در مدت بیش از 3 ساعت نبرد، هنوز نیروهای ایران موفق نشده بودند، عناصر تأمینی نیروهای عراق را عقب برانند. زیرا بیشتر مدت زمان حمله، صرف خنثی کردن موانع و باز کردن معابر در آنها گردید.»
ایجاد سیل مصنوعی: در نیمه دوم سال 1359، در منطقه عملیاتی غرب اهواز تا جنوب غربی آن، طرح ایجاد سیل و آب گرفتگی مصنوعی، از سوی دست‌اندرکاران بالادستی در آن منطقه، بویژه، شهید دکتر چمران، شهید سرلشکر فلاحی، استانداری خوزستان، سازمان آب و برق خوزستان، به اجرا درآمد. هدف اصلی این طرح، مجبور کردن دشمن به عقب نشینی از مواضع پدافندی در جنوب غربی اهواز و جنوب کرخه کور بود. هر چند این هدف اصلی تحقق نیافت، اما وجود آب بین نیروهای خودی و دشمن، قدرت مانور دشمن را محدود و امکان اجرای عملیات آفندی را در منطقه اهواز، حمیدیه و سوسنگرد، از وی سلب کرد.
مشروح طرح یاد شده و اقدامات انجام شده، در کتاب «نبردهای منطقه اهواز و سوسنگرد در آغاز جنگ تحمیلی» به قلم سرهنگ سید یعقوب حسینی، چاپ انتشارات ایران سبز در سال 1359 و نیز کتاب «سیل مصنوعی، برای پدافند در خوزستان» به قلم همین نویسنده و چاپ همان ناشر در سال 1392، بیان شده است.
درباره ایجاد موانع در مدت 8 سال جنگ، باید قبول کنیم که دشمن در این باره، خیلی بیشتر و بهتر از ما اقدام نمود و موفق بود. با همین اقدامات مهندسی رزمی قوی، که ساختار یگانی آن را به‌طور مناسب تعریف و اجرا نموده بود، توانست بسیاری از عملیات‌های آفندی بزرگ ما را به سرانجام ناموفق برساند. حتی اگر هم موفق می‌شدیم، قادر به عملیات استفاده ار موفقیت و تعاقب نمی‌گردیدیم. زیرا به سبب تلفات زیاد خودی و طولانی شدن مدن عملیات، اضافه بر مدت پیش بینی شده، چنین امکان بعدی سلب میشد. این وضع بیشتر به‌واسطه وجود میادین مین وسیع، کانالهای عمیق و طولانی عمود بر محور پیشروی خودی، مسلح شدن کانالها با مواد انفجاری و آتش‌زا، سیم‌خاردارهای انبوه و متراکم در وسعت زیاد و غیره بود.
ما در 8 سال جنگ شاهد بودیم، به محض آنکه دشمن زمینی را اشغال می کرد، خط مقدم آن را به شکل موضعی همراه با سنگر و خاک‌ریزهای مستحکم و نیز جلوی آن را به سمت نیروهای ما، در همان ساعات اول اشغال با سیم خاردار و مین‌های مختلف می‌پوشاند. این نوع اقدامات سد و سنگر و مانع و خاک‌ریز، مسلماً توسط یگان مهندسی رزمی دشمن انجام می‌گرفت. این امور از مسئولیت و عهده یگان رزمی مستقر در خط مقدم خارج بود.
با نگاه به تعاریف یادشده و نگاه به عملکرد دشمن در 8 سال جنگ، متوجه می‌شویم که دشمن دقیقاً برابر آن تعاریف علمی نظامی، عمل نموده است.
درباره ایجاد موانع از سوی خودی در برابر دشمن، باید اعتراف کنیم که تقریباً، کاری انجام ندادیم و تقریباً در مرتبه صفر درصد قرار داشتیم. یکی از علل این ضعف خودی، شاید در آن بود که قصد توقف نداشتیم و در انتظار عملیات‌های بزرگ برای عبور از خط پدافندی خودی و پیشروی به سمت دشمن بودیم. هر چند که این حرف، با نگاه نظامی، علت موجه‌ای محسوب نمی‌گردد. ما همان طور که برای عبور از موانع دشمن اقدام پرمخاطره انجام می‌دادیم، مسلماً برای عبور از موانع خودی کارمان آسان می بود.
یکی دیگر از علل این ضعف خودی، به نظر نگارنده این کتاب، آن بود که ساختار مهندسی رزمی مناسبی برای چنین کار وسیع نداشتیم. در حالی که دشمن ساختار مناسب برای آن کار وسیع تعریف و عملیاتی کرده بود. ما هیچ وقت نتوانستیم و نخواستیم، کاری شبیه دشمن را در جلوی خط مقدم خود پیاده نمائیم. به زبان عامیانه، چوب این کار را هم خوردیم و در آغاز و در میان و در پایان جنگ با یورش گسترده دشمن در سراسر خطوط درگیر با دشمن، آن چنان که گذشت و در کتاب‌ها هم درج شده، آسیب دیدیم.
راه‌حل‌ها و پیشنهادهای مسئله 37:
با توجه به تعاریف و شرح مسئله، باید نسبت به افزایش کمیت و کیفیت ساختار مهندسی رزمی نیروهای مسلح کشور خود با استفاده از تجربه 8 سال جنگ و وسعت مرزهای طولانی، محاسبات لازم انجام و ساختار مطلوب را عملیاتی نمائیم. در جنگ‌های احتمالی بعدی، چنان ضعف و آسیب که در 8 سال جنگ تجربه کردیم، هرگز قابل قبول نیست.
برای مطالعه بیشتر، با مراجعه به فهرست کتاب، به شرح و نکات موضوعات: «زمین»، «عملیات حرکات به عقب»، «مواضع سدکننده» نیز مراجعه شود.
منبع: درسهای هشت سال جنگ تحمیلی ؛ صادقی‌گویا، نجاتعلی،1399 ، انتشارات سبز ایران
انتهای مطلب
