اما جبهه جنوب نیز به تنهایی قریب 500 کیلومتر عرض داشت که از لحاظ وضعیت طبیعی زمین و امکان پشتیبانی متقابل واحدهای هم‌جوار که فوق‌العاده محدود و در بعضی نقاط غیرممکن بود به چهار منطقه عملیاتی مستقل تقسیم شده بود که عبارت بودند از: منطقه عملیات خرمشهر و آبادان، منطقه عملیات غرب اهواز و سوسنگرد، منطقه عملیات غرب دزفول و شوش و منطقه عملیات دهلران تا مهران. نبردهایی که در هر یک از این مناطق چهارگانه انجام گرفت به علت همان وضعیت طبیعی زمین و محدودیت نیروهای اختصاص داده شده به هر منطقه، عموماً به طور عملیات مستقل طرح و اجرا گردید، لذا در تهیه و تدوین کتاب تاریخ جنگ، نبردهای هریک از مناطق یاد شده به طور مستقل مورد بررسی قرار گرفت و عوامل و مسائل عمومی جنگ به نسبت تأثیری که در هریک از مناطق عملیاتی داشتند، در زمان و مکان مناسب بیان شده است. در این جلد از کتاب، جریان کلی جنگ و نبردهای ویژه در منطقه عملیاتی خرمشهر و آبادان بیان می‌گردد.
محدوده منطقه‌ای که نبردهای این قسمت از صحنه کلی عملیات جنوب در آن انجام گرفت، از غرب به رودخانه دجله، از جنوب به رودخانه اروندرود و کرانه شمال‌غربی خلیج فارس، از شرق به بندر ماهشهر و امتداد راه‌آهن بندر امام خمینی اهواز و از شمال به خط فرضی شمال شادگان، دارخوین به رودخانه کارون، ایستگاه حسینیه در مسیر راه‌آهن اهواز ـ خرمشهر، خط مرزی در 40 کیلومتر در شمال شلمچه و رودخانه دجله (20کیلومتری شمال تنومه و بصره) محدود می‌گردد. وضعیت طبیعی زمین منطقه به نحوی است که از جنوب اهواز تا اروندرود و خلیج فارس در طول حدود 120 کیلومتر و از رودخانه دجله تا بندر ماهشهر به عرض حدود 130 کیلومتر فاقد هرگونه برجستگی و ارتفاعات طبیعی است. زمین با شیب ملایم از شمال به جنوب گسترش می‌یابد و در نزدیکی خرمشهر و آبادان ارتفاع زمین از سطح دریا به حدود 2 متر می‌رسد و در هنگام مدّ آب در خلیج فارس، سطح آب بالا می‌آید و مناطقی از شرق رودخانه کارون تا بندر ماهشهر را آب فرامی‌گیرد و در بارندگی¬های شدید فصلی نیز تمام محدوده یادشده به صورت باتلاقی و غیرقابل عبور درمی‌آید و امکان رفت و آمد فقط به راه‌ها و جاده‌های ساخته‌شده اصولی محدود می‌گردد و در مواقع طغیان رودخانه کارون و دجله این منطقه را آب فرامی‌گیرد و آب این رودخانه به یکدیگر ملحق می‌گردد و منطقه به صورت ادامه خلیج فارس درمی‌آید.
رودخانه کارون در فاصله حدود 25 کیلومتری شرق خط مرز و در مسیر شمالی و جنوبی جریان دارد. در خاک عراق نیز رودخانه دجله در همین فاصله از مرز، مسیر شمال‌غربی ـ جنوب‌شرقی را طی می‌کند و از بندر بصره به بعد، مسیر آن با انحراف ملایمی به حالت شرقی و غربی جریان می‌آید و به خلیج فارس می‌پیوندد. رودخانه کارون در شرق خرمشهر به دو شاخه تقسیم می‌شود. یک شاخه در مسیر شرقی ـ غربی جریان می‌یابد و در جنوب خرمشهر به دجله می‌پیوندد و با آب رودخانه دجله، اروند را تشکیل می‌دهد. شاخه دیگر مسیر غربی ـ شرقی شمال جزیره آبادان را طی می‌کند و به خلیج فارس می‌ریزد و در نتیجه، جزیره آبادان در مسیر جریان رودخانه بهمنشیر در شمال و رودخانه اروندرود در جنوب و خلیج فارس در شرق و شاخه شرقی ـ غربی کارون در غرب تشکیل می‌گردد. به غیر از رودخانه‌های یادشده که اهمیت فوق‌العاده‌ای در وضعیت طبیعی و نظامی این منطقه دارند، آب‌روهایی نیز از اروندرود و بهمنشیر به سمت خشکی جریان می‌یابد که در مواقع مدّ آب به صورت نهرهایی درمی‌آید، ولی در مواقع جزر حالت باتلاقی پیدا می‌کند و مهم‌ترین این آب‌روها نهر عرایض است که در 5 کیلومتری غرب خرمشهر از اروندرود منشعب می‌شود و به طول قریب 5 کیلومتر به سمت شمال جریان می‌یابد و پل نو که یک نقطه مهم نظامی در مسیر جاده خرمشهر ـ شلمچه ـ بصره می‌باشد، بر روی این نهر احداث شده است.
علاوه بر آب‌روهای یادشده، یک نهر انشعابی نیز در منطقه مرزی بین خرمشهر و شلمچه به نام نهر خیّن در مسیر شرقی ـ غربی جریان دارد که از پاسگاه نهر خیّن در حدود 7 کیلومتری غرب خرمشهر تا پاسگاه حدود در طول قریب 8 کیلومتر، خط مرز ایران و عراق را تشکیل می‌دهد و از پاسگاه حدود به بعد در داخل خاک عراق جریان می‌یابد جریان بسته این نهر در شمال اروندرود جزیره‌ای به نام بوارین تشکیل می‌دهد که متعلق به دولت عراق است. مشابه این جزیره در جنوب‌غربی خرمشهر در میان انشعابات اروندرود جزیره دیگری به نام ام‌الرّصاص تشکیل می‌شود که متعلق به کشور عراق است و در جنوب آبادان نیز از انشعابات اروندرود جزیره مینو تشکیل می‌گردد که متعلق به کشور ایران است.
جنس خاک زمین در این منطقه سست است، در مواقع بارندگی باتلاقی و در مواقع خشکی سست و پودر می‌گردد. از نظر روئیدنی‌ها بجز نخلستان و کشتزارهای اطراف رودخانه‌ها و نهرها، زمین این منطقه کاملاً عاری از درختزار و کشتزار است. فقط در شرق کارون بین رودخانه کارون تا شادگان کشتزارهای محدودی وجود دارد، ولی در منطقه بین دجله و کارون، عاری از کشتزار است. با توجه به مطالب بیان‌شده، مهم‌ترین عارضه طبیعی زمین در این منطقه فقط رودخانه‌ها و آب‌روها هستند و از نظر عوارض مصنوعی نیز فاقد جاده‌های آسفالته و راه‌آهن می‌باشد و شهرهای بصره و تنومه و خرمشهر و آبادان و بنادر امام خمینی و ماهشهر عوارض مهمی به شمار می‌آیند و روستاها به قدری پراکنده و کوچک هستند که در بررسی‌های نظامی حائز اهمیت نمی‌باشند.
راه‌های مواصلاتی مهم و قابل استفاده همه فصلی این منطقه در خاک ایران، جاده‌های اهواز ـ خرمشهر، اهواز ـ آبادان، آبادان ـ ماهشهر، خرمشهر ـ شلمچه، تنومه ـ بصره ـ خرمشهر، شهر آبادان ـ خسروآباد، جاده نظامی ایستگاه حسینیه در 40 کیلومتری شمال خرمشهر که به پاسگاه مرزی کیلومتر25 شمال شلمچه متصل می‌گردد و در خاک عراق نیز امتداد می‌یابد و به تنومه وصل می‌شود و همچنین راه‌آهن اهواز ـ خرمشهر و اهواز ـ بندر امام خمینی می‌باشند.
در خاک عراق، مهم‌ترین جاده در شرق دجله همان امتداد راه خرمشهر ـ شلمچه می‌باشد و راه تنومه ـ پاسگاه کیلومتر25 تا مدتی قبل از آغاز جنگ به صورت همه فصلی نبود، ولی برای لشکرکشی عراق ترمیم گردیده بود. در غرب رودخانه دجله، جاده سراسری بغداد، کوت، عماره، بصره، فاو نزدیک یک کرانه جنوبی دجله امتداد دارد که یک راه استراتژیکی مهم در کشور عراق می‌باشد.
در خاک ایران، یک جاده خاکی سراسری در سه کیلومتری شرق مرز و در امتداد مرز احداث شده بود که دژهای احداث‌شده در طول مرز را به یکدیگر متصل می‌ساخت و جاده تدارکاتی دژها را تشکیل می‌داد (از نهر خیّن به طرف شلمچه و حدود ـ کوشک و طلائیه).
به علت باز بودن زمین منطقه عملیات و آبگیر و سیل‌گیر بودن آن، هرگونه سدهای خاکی و احداثی آن حائز اهمیت است، قبل از جنگ در خاک ایران، تنها یک سد خاکی سیل‌بند در شمال خرمشهر برای حفاظت شهر از اثرات طغیان رودخانه احداث شده بود که آن هم به مرور زمان فرسایش پیدا کرده بود و در شمال پادگان دژ که در شمال‌شرقی خرمشهر قرار داشت، یک سدّ خاکی نسبتاً محکم احداث شده بود، اما در جریان اختلافات بین سال‌های 1348 تا 1353، دولت عراق در منطقه بین دجله و خط مرز و حتی در شمال جزیره بوارین و جنوب نهر خیّن خاکریزهای قابل ملاحظه‌ای احداث کرد و علاوه بر خاکریزها از رودخانه دجله کانال‌های مصنوعی به سمت شرق و تا نزدیکی خط مرز ایران حفر نمود و آب دجله را وارد این کانال‌ها کرد و عنوان آنها را کانال‌های پرورش ماهی عنوان داشت، اما در جریان عملیات رمضان، اهمیت فوق‌العاده این خاکریزها و خندق‌ها و کانال‌ها در سد پیشروی نیروهای ایران به سمت دجله روشن گردید که در شرح جریان این نبرد توضیح داده خواهد شد.
نظر به اینکه منظور از بررسی وضعیت زمین منطقه عملیات، اثرات خصوصیات عوارض طبیعی و مصنوعی زمین در عملیات نظامی است، لذا مختصراً به این مطلب نیز اشاره می‌کنیم. طبق روش بررسی‌های نظامی این خصوصیات از پنج نظر مورد بررسی قرار می‌گیرد که عبارتند از: عوارض حساس، معابر وصولی، موانع، اختفاء و پوشش و میدان دید و تیر. از نظر عوارض حساس، مهم‌ترین عارضه طبیعی، کرانه رودخانه‌های منطقه هستند که در دست داشتن هر کرانه، کنترل کامل منطقه را امکان‌پذیر می‌سازد و امکان عبور نیروهای طرف مقابل را از رودخانه مشکل می‌کند و در نتیجه، نگهداری زمین‌های متصرفی در کرانه نزدیک را تسهیل می‌نماید، اما از نظر استراتژیکی مهم‌ترین عارضه در این منطقه جزیره آبادان و شهر خرمشهر و بنادر ماهشهر و امام خمینی در خاک ایران و تنومه و بصره در خاک بغداد می‌باشند که در دست داشتن آنها مسائل اساسی و نظامی و حتی اقتصادی مهمی را به وجود می‌آورد که برای جلوگیری از طولانی شدن مطالب از تجزیه و تحلیل این مسائل صرف‌نظر می‌کنیم. فقط یادآور می‌شویم که این نقاط هدف‌های اصلی تاکتیکی و استراتژیکی هرگونه عملیات نظامی را در این منطقه تشکیل می‌دهد. معابر وصولی مهم که از کشور عراق به سمت مناطق استراتژیکی یادشده در خاک ایران امتداد دارد، به ترتیب اهمیت معبر وصولی بصره ـ تنومه، خرمشهر ـ آبادان ـ ماهشهر، معبر وصولی بصره ـ تنومه، پاسگاه کیلومتر25 ایستگاه حسینیه، جاده اهواز به خرمشهر که در شمال خرمشهر به معبر وصولی اولی می‌پیوندد و بالأخره معبر وصولی جنوبی ـ شمالی که با عبور از اروندرود و نهر خیّن به جزیره آبادان و معبر بصره ـ شلمچه ـ خرمشهر متصل می‌گردد، از خاک ایران به عراق نیز همین معابر قابل استفاده می‌باشند که در نتیجه نهایی به بندر بصره در غرب دجله منتهی می‌شود.
از نظر موانع، فقط رودخانه‌های دجله و کارون و بهمنشیر و اروندرود و کرانه سست و باتلاقی آنها مواضع مهم دائمی می‌باشند، که عبور از آنها مستلزم در دست گرفتن سالم پل‌های ثابت یا احداث پل‌های نظامی می‌باشد و مانع دیگری در زمانی که منطقه خشک باشد وجود ندارد، اما در صورت بارندگی قابل ملاحظه و همچنین در مواقع طغیان رودخانه‌های دجله و کارون، تقریباً تمام سطح این منطقه در خارج از جاده‌های یادشده به صورت موانع و غیرقابل عبور درمی‌آید. ضمناً همان‌گونه که گفته شد، دولت عراق در منطقه مرزی بین دجله و خط مرز، کانال‌ها و خندق‌ها و آبگیرهایی احداث کرده بود که مانع پیشروی نیروهای ما در عملیات رمضان شدند. از نظر اختفاء و پوشش، به علت باز بودن و هموار بودن زمین، امکان اختفاء و پوشش تقریباً وجود ندارد، فقط در نخلستآنهای اطراف رودخانه‌ها تا حدودی این امر امکان‌پذیر است، اما ارتش عراق با توجه به این مسئله حیاتی نظامی قبل از آغاز جنگ پیش‌بینی‌های بسیار مهمی کرد و وسایل مهندسی کافی به همراه داشت و توانست در هر منطقه اشغالی ظرف چند ساعت خاکریز احداث کند و بدین‌وسیله اختفاء و پوشش حداقل از دید زمینی فراهم نماید. اما از دید هوایی اختفاء و پوشش بسیار سخت و تقریباً غیرممکن است. با توجه به عدم امکان اختفاء و پوشش میدان دید و تیر، از لحاظ زمینی و هوایی هیچ محدودیتی ندارد، مگر اینکه به وسیله ایجاد خاکریز مصنوعی دید و تیر طرف مقابل محدود گردد.
با توجه به خصوصیات زمین منطقه عملیات که بیان شد، در آغاز جنگ این منطقه فقط برای عملیات آفندی سریع مناسب بود و بجز در کرانه رودخانه‌ها و حاشیه شهرها، مناطق مناسبی برای دفاع وجود نداشت و موفقیت برای ارتشی می‌توانست باشد که سریعاً در مقابل کشور پیشروی کند و خود را به کرانه رودخانه مقابل برساند و نیز از مقدورات مهندسی و نظامی فوق‌العاده‌ای برخوردار باشند.
در آغاز جنگ، ارتش متجاوز عراق تلاش نمود از این دو عامل به نحو مطلوبی استفاده کند و پیش‌بینی‌های کافی نیز برای این کار کرده بود، لذا با وجود مقاومت دلیرانه رزمندگان ما در شرایط بسیار نامتعادل، گرچه نیروهای عراقی نتوانستند با سرعت کافی حتی به اولین هدف در این منطقه که اشغال خرمشهر و کنترل کرانه غربی رودخانه کارون بود برسند، ولی به هر حال در مدت 35 روز نبرد، موفق شدند خرمشهر را اشغال کنند و جزیره آبادان را محاصره نمایند.
منبع: نبردهای منطقه خرمشهر و آبادان، حسینی، سید یعقوب، 1396، ایران سبز، تهران
انتهای مطلب
