مقدمه
در تمام طول مدت ادامه جنگ تحمیلی ایران و عراق از آغاز جنگ تا زمان نگارش این مطلب ـ سال 1365 ـ بدون تردید نبردهای کرانه اروندرود در جنوبی‌ترین قسمت صحنه عملیات جنگ، حساس‌ترین و مهم‌ترین و خبرسازترین و بحث‌انگیزترین نبردهای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بود. زیرا خرمشهر تنها شهر و مهم‌ترین هدفی بود که به تصرف نیروهای متجاوز عراق درآمد و آبادان مهم‌ترین منطقه اقتصادی بود که به وسیله نیروهای مهاجم عراق ویران گردید. کنترل اروندرود، مهم‌ترین انگیزه‌ای بود که علت ظاهری شروع جنگ به وسیله حکومت عراق بود. در کرانه دور اروندرود و در قلمرو عراق نیز بندر فاو و تأسیسات نفتی و بندری آن مهم‌ترین منطقه‌ای بود که به وسیله آتش زمینی و هوایی نیروهای جمهوری اسلامی ایران منهدم شد.
اولین تعرض متقابل نیروهای ایران در مقیاس وسیع برای بیرون راندن نیروهای متجاوز از مناطق اشغالی در خاک ایران در آغاز دومین سال جنگ تحمیلی (5 مهرماه 1360) به نام عملیات ثامن‌الائمه در این منطقه اجرا شد و نیروهای متجاوز از شرق رودخانه کارون عقب رانده شدند که در نتیجه آن، اولین پیروزی مهم نصیب نیروهای مسلح گردید. اولین عملیات سرنوشت‌ساز نیروهای مسلح ایران بعد از عملیات غرورآفرین فتح‌المبین در منطقه غرب دزفول و شوش در منطقه خرمشهر، به نام عملیات بیت‌المقدس اجرا شد و خرمشهر از اشغال نیروهای متجاوز عراق خارج گردید و کنترل کامل اروندرود برخلاف انتظارات حکومت بعثی عراق که آن را بهانه جنگ قرار داده بود، به دست نیروهای ایران افتاد و بالأخره اولین عملیات وسیع نیروهای ایران در خارج از مرز تا زمان نگارش این مطالب در داخل خاک عراق در منطقه اروندرود به نام عملیات والفجر 8 اجرا گردید و بندر فاو به تصرف نیروهای ایران درآمد. مرحله سوم جنگ که کشاندن نبردها به داخل خاک دشمن بود از این منطقه آغاز شد و با توجه به مطالب یادشده، در آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران منطقه عملیاتی دزفول حساس‌ترین وضعیتراهبردی را داشت و سد کردن پیشروی نیروهای دشمن در غرب رودخانه کرخه برای نگهداری تمام خوزستان امری حیاتی بود.
عملیات فتح‌المبین خطرناک‌ترین تهدید را از تمام صحنه عملیات خوزستان از میان برد و این عملیات به سهم خود اثرات بسیار مهمی در سرنوشت جنگ به وجود آورد. اما نبردهای منطقه خرمشهر و آبادان عملاً در صحنه داخلی و جهانی از انعکاسات ویژه‌ای برخوردار بود و حساسیت ویژه‌ای در محافل داخلی و خارجی ایجاد کرد و اثرات خاصی در سرنوشت جنگ به وجود آورد. لذا مسائل سیاسی و اقتصادی و نظامی این منطقه نبرد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود،
طبق اعلامیه‌های رسمی عراق، کنترل اروندرود اولین و مهم‌ترین هدف حکومت عراق از آغاز جنگ بود و عملاً نیز با وجود اینکه منطقه دزفول حیاتی‌ترین منطقه در صحنه عملیات خوزستان بود، نیروهای متجاوز عراق بعد از وصول به کرانه غربی رودخانه کرخه در غرب اهواز نیز فقط چند حرکت برای اشغال سوسنگرد انجام دادند که ناموفق شدند، ولی در خرمشهر با تمام توانایی خود سعی کردند خرمشهر و آبادان را اشغال کنند و در ادامه آن، بندر ماهشهر و امام خمینی را نیز تصرف نمایند و به هدف راهبردی نهایی خود که دست‌یابی و کنترل کامل اروندرود و قسمتی از کرانه خلیج فارس بود، برسند و در پای میز مذاکرات صلح، ضمن دست‌یابی به هدف‌های سیاسی، به هدف راهبردی نظامی خود نیز، که به دست آوردن قسمتی از کرانه خلیج فارس بود، دست یابند و مانند روش اسرائیل اشغال‌گر، کرانه شمالی اروندرود و در صورت امکان کرانه شمالی خلیج فارس از دهانه فاو تا بندر ماهشهر را به عنوان فضای تأمینی عراق در خلیج فارس در اشغال خود نگهدارند.
این هدف احتمالی، حداقل خواسته حکومت متجاوز عراق در جنگ در صورت پیروزی بود و به زعم حکام عراق، مناطق دیگر اشغالی در غرب رودخانه‌های کرخه و کارون می‌توانست نقشِ دادن امتیاز به ایران برای قبول خواسته‌های عراق در منطقه خرمشهر و آبادان را ایفا نماید. با شکست‌های پیاپی ارتش متجاوز عراق در منطقه خرمشهر و آبادان، این تمایلات فاشیستی و توسعه‌طلبانه عراق به ناامیدی مبدل شد و حکام فاشیست عراقی و فرماندهان نابخرد ارتش آن کشور از همان آغاز جنگ در مواجه شدن با مقاومت دلیرانه و سرسختانه مردم شجاع و وفادار خرمشهر و رزمندگان ایثارگر ما متوجه باطل بودن خیال خام خود شدند و ندای درخواست صلح و حل اختلافات از طریق مذاکرات سیاسی را سردادند.
با وجود موفقیتی که ارتش عراق در ماه اول جنگ در اشغال خرمشهر و تهدید محاصره آبادان به دست آورد، ولی از اوایل ماه دوم جنگ، تهاجم نیروهای عراقی به کلی متوقف شد و ارتش مهاجم عراق به حالت پدافندی درآمد و اولین شکست عملیات تهاجمی عراق در همین منطقه نبرد در عبور از رودخانه بهمنشیر، که به منظور اشغال جزیره آبادان در اوایل آبان‌ماه1359 انجام گرفت، اتفاق افتاد. در این جلد از کتاب تاریخ جنگ تحمیلی، به شرح وقایعی که از آغاز تجاوز ارتش عراق به ایران تا آزاد شدن خرمشهر از اشغال نیروهای متجاوز عراق در نتیجه عملیات بیت‌المقدس در خردادماه1361 و حدود 20 ماه بعد از آغاز جنگ انجام گرفت، پرداخته می‌شود.
قبل از آغاز شرح وقایع، یادآوری این نکته را لازم میدانم که یک موضوع بسیار مهم که حساسیت فوقالعادهای در بعضی محافل و مجامع داخلی و بعضی افراد رزمنده و غیررزمنده ایجاد کرد، چگونگی علل سقوط خرمشهر به دست نیروهای متجاوز عراق و عدم اقدامات پشتیبانی کافی ارتش جمهوری اسلامی ایران از رزمندگان و مردم آن منطقه نبرد برای جلوگیری از سقوط آن شهر و جلوگیری از عبور نیروهای عراقی از رود کارون و محاصره آبادان بود. این حساسیت در اوایل جنگ و حتی مدت‌ها بعد به قدری شدید بود که بعضی از افراد نوعی وجود خیانت در این منطقه را مطرح می‌کردند و در مذاکرات و مصاحبه‌ها در محافل گوناگون، اظهارنظرهای بدبینانه‌ای در روش هدایت عملیات به وسیله فرماندهان مسئول ایراد می‌نمودند.
ما برای ارائه بی‌طرفی در تدوین این کتاب در بخش چهارم فصل یکم، نمونه‌هایی از خاطرات تعدادی از رزمندگان را که در صحنه عملیات خرمشهر در آغاز جنگ حضور داشتند، بیان کردیم و درباره چگونگی واقعیت‌های موجود در آن زمان عملیات شرح وقایع را با استفاده از اسناد و مدارک رسمی ارتش جمهوری اسلامی ایران بیان می‌کنیم و هرگونه قضاوت را به عهده تاریخ می‌گذاریم. اما یادآوری این اصل کلی در نتیجه جنگ را لازم می‌دانیم که اصولاً در هر جنگی در صورتی که پیروزی باشد، تقریباً هیچ‌گونه بحث و مشاجره‌ای درباره نکات منفی جنگ که قطعاً در هر جنگی وجود دارد به وجود نمی‌آید و سرور و شادمانی حاصل از پیروزی سبب فراموش شدن هرگونه بحثی درباره نواقص و معایب هدایت عملیات می‌گردد. اما چنانچه نتیجه جنگ شکست باشد، بحث‌ها و جدال‌ها و مشاجرات و حتی دادگاه‌ها فعال می‌گردد و دست‌اندرکاران جنگ علل شکست را بر عهده یکدیگر محول می‌کنند و بازار اتهام مسئولین به سستی، عدم تدبیر صحیح، ضعف مدیریت و رهبری و گاهی خیانت رواج پیدا می‌کند. به نحوی که در بعضی شرایط، واقعیت‌های حاکم در میدان‌های نبرد که شامل قدرت و توانایی رزمی نسبی طرفین، شرایط عمومی نبرد، وضعیت جوّ منطقه و زمین عملیات و امکانات و محدودیت‌ها، روحیه رزمندگان و غیره می‌باشد، اصولاً مورد توجه قرار نمی‌گیرد، لذا عوامل اصلی بررسی موضوع به فراموشی سپرده می‌شود. امیدواریم با بیان حوادث مستند جنگ هرگونه ابهامی را در این باره مشخص نماییم.
و من الله التوفیق
سال 1365
منبع: نبردهای منطقه خرمشهر و آبادان، حسینی، سید یعقوب، 1396، ایران سبز، تهران
انتهای مطلب
