یکی از اقدامات انجام شده توسط اسکادران ضد سطحی در ابتدای جنگ، نبرد با یگان‌های زرهی عراق در حومه اهواز بود که به آن کمتر پرداخته شده است. با وجود آنکه کار تخصصی یگان هوادریا بر روی آب و دریا بود ولی به دلیل اضطرار تعدادی از بالگردهای اِی. بی-212 به خوزستان فرستاده شدند تا در نبردهای دفاعی اهواز شرکت نمایند. در این شماره به بررسی توانایی‌های این اسکادران و بالگرد اِی.بی-212 و نقش آن در مقابله با نیروهای متجاوز عراقی در جبهه اهواز دریایی در اوایل دفاع مقدس می‌پردازیم:
اسکادران ضد سطحی بالگردهای اِی.بی-212
اسکادران ضد سطحی در هوادریا جهت هدف قرار دادن انواع شناورها، به‌صورت تخصصی با استفاده از بالگردهای بل-212 به فعالیت می‌پردازد. بل- ۲۱۲ نوعی بالگرد چندمنظوره آمریکایی است که شرکت بِل آن را طراحی کرده و نخستین نمونه آن در سال ۱۹۶۸ میلادی به پرواز درآمد. این بالگرد هم برای مقاصد نظامی و هم برای مقاصد تجاری تولیدشده است.
بل-212 دارای 5/17 متر طول، 4 متر ارتفاع است و با داشتن دو موتور هر یک با توان 1530 اسب بخار قادر به حمل 2200 کیلوگرم بار می‌باشد. حداکثر سرعت آن 220 کیلومتر در ساعت بوده و تا 5000 متر نیز توان اوج‌گیری دارد. این بالگرد علاوه بر دو خلبان قادر به حمل 14 نفر سرنشین نیز هست.
بل-212، ابتدا در کارخانه بل واقع در شهر فورت وورث[1] ایالت تگزاس تولید می‌شد اما از سال ۱۹۸۸ خط تولید آن به شهر میریبل[2] در ایالت کِبِک کانادا منتقل گردید. ضمن اینکه شرکت بالگرد سازی ایتالیایی آگوستا نیز تحت لیسانس بل به تولید این بالگرد اقدام می‌کند[3].
بالگرد بل-212 در جنگ‌های متعددی ازجمله جنگ ویتنام، جنگ فالکلند، جنگ ایران و عراق، جنگ آزادسازی کویت و جنگ ۲۰۰۳ عراق شرکت داشته است. بالگردهای بل ۲۱۲ برای مأموریت‌های نظامی همچون حمل‌ونقل تاکتیکی، عملیات جستجو و نجات و ایفای نقش آمبولانس پرنده، عملیاتهای شناسایی و پشتیبانی نزدیک هوایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این بالگرد را می‌توان برای مأموریت‌های جنگی مجهز به سلاح‌هایی همچون پرتابگرهای راکت هوابه‌زمین، غلاف‌های تیربار سنگین و همچنین موشک‌های هوا به سطح جهت حمله به انواع شناورها، نمود.
پس از ساخت مدل 212، شرکت بل اقدام به ساخت مدل پیشرفته‌تری به نام بل-412 نمود. این مدل بیشتر مشخصات بل-212 را دارد اما نسبت به آن قوی‌تر و قدرت مانور بیشتری را داراست.
بالگرد بل-212 در نیروی دریایی ایران
تاریخچه ورود بالگردهای بل-212 به نیروی دریایی ایران به اوایل دهه 1350 بازمی‌گردد که تعداد 19 فروند از این نوع بالگرد از شرکت آگوستا در ایتالیا خریداری گردید. این بالگردها به دلیل ساخت در شرکت آگوستا، قبل از حرف بی، حرف اِی[4] را نیز دارند و به نام مخفف آگوستا بِل، اِی.بی-212[5] نامیده می‌شوند. تعدادی از بالگردهای خریداری شده توسط ایران مجهز به یکسری رادار سطحی بودند که بر روی سقف بالگردها نصب شده بودند. سلاح‌های مختلفی بر روی اِی. بی-212 مانند انواع تیربار نصب می‌شد ولی مهم‌ترین سلاحی که به‌وسیله این بالگردها در زمان جنگ مورداستفاده قرار گرفت، موشک‌های اِی‌اِس-12[6] بودند.
این موشک‌ها در ابتدای جنگ علیه تانک‌ها و نفربرهای زرهی عراق در خوزستان مورداستفاده قرار گرفت و در ادامه در دریا جهت حمله به شناورهای مختلف هم به کار رفت[7]. در جنگ نفتکشها نیز در عملیات مقابله به مثل، تعدادی از کشتی‌های حامل نفت دشمن، هدف این نوع موشک که از بالگردهای اِی.بی-212 هوادریا شلیک شده بودند، قرار گرفتند. به عنوان نمونه بین 8 بهمن تا 22 اسفند 1364، تعداد 9 فروند نفتکش با موشک‌های اِی‌اِس-12 هدف قرار گرفته و به آتش کشیده شدند[8].
موشک اِی‌اِس-12 درواقع نسخه دریایی مدل اِس‌اِس-[9]12 ساخت کارخانه نورد آویشن[10] کشور فرانسه است. اِی‌اِس-12 یک موشک کوتاه برد به طول 87/1 متر، قطر 18 سانتیمتر و وزن 75 کیلوگرم است که با سوخت جامد دارای حداکثر برد 6000 تا 8000 متر است. جرم سر جنگی موشک نیز دارای 28 کیلوگرم ماده منفجره است که قادر به نفوذ در زره 4 سانتی‌متری می‌باشد. مدت‌زمان پرواز موشک با سرعت 370 کیلومتر در ساعت، حدود 30 ثانیه است که طی این مدت، بالگرد باید در راستای هدف قرار داشته باشد[11].
بالگرد اِی. بی-212 در حال پیاده‌سازی غواص در دریا
بالگرد اِی. بی-212 در حال شلیک موشک اِی‌اِس-12
بالگرد اِی. بی-212 مجهز به رادار سطحی در حال فرود بر عرشه کشتی
این موشک دارای بخش پیشانی با نوک پهن بوده و 4 بال ثابت در وسط بدنه آن قرار دارد و بدون باله کنترلی می‌باشد. بال‌ها با داشتن اختلاف زاویه باعث چرخش موشک حول محور طولی آن می‌گردد. اِی‌اِس-12 به‌صورت چشمی و با استفاده از دو رشته سیم متصل به موشک هدایت می‌شود. در بخش عقب در محل اتصال، سیم ارسال فرامین به موشک موجود است و نازل خروجی طبق فرامین ارسالی باعث هدایت موشک می‌شود.
طی جنگ هشت ساله تحمیلی، بالگردهای اِی. بی-212 در زمینه حملات سطحی مانند حمله به شناورهای دشمن، سکوهای نفتی و همچنین ترابری نفرات و تجهیزات، گشت دریایی و عملیات جستجو و نجات و … پروازهای فراوان و مختلفی را انجام دادند. البته طی این پروازها خلبانان بزرگی مانند عسگر محتاج، مصطفی عزیزی، غلام‌حسین والهی و محمود کیوان‌راد به خیل شهدای دفاع مقدس پیوستند.
ورود به جنگ در خوزستان
بالگردهای اِی. بی-212 در واقع از روز 30 شهریور وارد نبرد با یگان‌های دریایی عراق در منطقه اروندرود شدند. صبح این روز دو فروند بالگرد اِی. بی-212 جهت مقابله به مثل و انهدام ناوچه‌های اوزای دشمن در دهانه اروند از پایگاه هوادریای بوشهر اعزام شدند[1]. پس از انجام مأموریت یکی از بالگردها در فاصله 5 مایلی جنوب شرقی آبادان به دلیل برخورد با دکل کابل‌های فشارقوی دچار سانحه گردید و ناخدا سوم عسگر محتاج، ناوبان‌یکم سید مصطفی عزیزی خلبان و کمک خلبان و مهناوی یکم محمود گَردکانه خدمه بالگرد، به شهادت رسیدند. آن‌ها در واقع اولین شهدای هوادریا در دفاع مقدس محسوب می‌شوند. شهید عسگر محتاج مدتی که مدتی نیز فرماندهی اسکادران ضدسطحی را بر عهده داشت در این مأموریت به صورت داوطلبانه حضور یافته بود[2].
با آغاز رسمی جنگ در 31 شهریور اسکادران ضدسطحی نیز همگام با سایر یگان‌های هوادریا به مقابله با دشمن بعثی شتافت. روز دوم مهر، پست فرماندهی نداجا[3] در امریه‌ای به فرماندهی نیروی رزمی 421 و منطقه دوم دریایی بوشهر ابلاغ کرد، هم‌اکنون که دشمن متجاوز با استقرار توپخانه و تانک روبروی شهر آبادان و خرمشهر خسارت زیادی به
شهید خلبان عسگر محتاج
شهید خلبان مصطفی عزیزی
شهید محمود گَردکانه
مناطق مسکونی و صنعتی وارد کرده است، بالگردهای ضد سطحی ایِ.بی-212 با موشک‌های خود سلاح مناسبی برای کوبیدن این موضع‌اند. لذا با توجه به مأموریت‌های اجرایی در اولین فرصت تعدادی از این بالگردها برای پشتیبانی از تکاوران دریایی و رزمندگان منطقه سوم دریایی به منطقه اعزام گردیدند[1].
اعزام بالگردهای ضد سطحی نداجا برای کمک به لشکر 92 زرهی اهواز در هفته دوم جنگ
31 شهریور 1359، عراق در جبهه جنوبی، تجاوز خود را با هدف اصلی تصرف حداقل بخشی از استان خوزستان، آغاز کرد. این جبهه خود به سه بخش شمالی یعنی با هدف تصرف دزفول، بخش جنوبی با هدف تصرف آبادان و خرمشهر و بخش میانی با هدف تصرف اهواز، تقسیم می‌شد. در این میان اهواز اهمیت ویژه‌ای داشت.
ارتش عراق در طراح‌های خود به‌منظور دستیابی به شهر اهواز، به‌عنوان شهر کلیدی، مرکز استان و همچنین نقطه تلاقی جاده‌های مهم و استراتژیک از دو محور حملات خود را آغاز نمود. در این ارتباط محورحمله کوشک و طلاییه به سمت جفیر و جنوب اهواز بر عهده لشکر 5 مکانیزه که در تابعیت سپاه سوم ارتش عراق قرار داشت[2]، گذاشته شده بود. این لشگر در 31 شهریور 1359 از طریق دو محور طلاییه و کوشک، به سمت جنوب اهواز شروع به پیشروی کرد.
از آنجا که هجوم نیروهای عراقی، گسترده و فراگیر بود، با وجود مقاومت تیپ 1 لشگر 92، به دلیل نابرابری این نیرو در مقابل یک لشگر، سرانجام دشمن پس از پشت سر گذاشتن مرز در محور جفیر خود را به جنوب اهواز رساند و در 15 الی 20 کیلومتری این شهر مستقر گردید[3].
محور چزابه – بستان – سوسنگرد، علیرغم محدودیت‌های عملیاتی، محور دوم برای پیشروی به سمت اهواز بشمار می‌رفت. هدف لشگر 9 زرهی مهم‌ترین یگان ارتش عراق در این محور، تصرف شهر اهواز بود که با کمک لشکر 1 از جناح چپ و لشکر 5 از جناح راست صورت می‌گرفت. در این قسمت تیپ زرهی ابن ولید نیز تحت امر لشگر 9 زرهی قرار داشت که بر توان این لشگر می‌افزود[4].
جغرافیای منطقه از جمله وضعیت زمین، وجود رودخانه‌های متعدد و رملی بودن زمین در شمال رودخانه کرخه و وجود مراکز تجمع، روستاهای فراوان و خصوصاً شهرهایی چون بستان، سوسنگرد و حمیدیه، بر ویژگی‌های این محور افزوده بود.
با ادامه پیشروی دشمن به سمت اهواز و کم بودن نیروهای زمینی در مقابل ارتش عراق، تمام امیدها به آسمان دوخته شد و هواپیماهای نیروی هوایی و بالگردهای هوانیروز به مقابله با قوای بعثی شتافتند. ده‌ها سورتی پرواز انجام گرفت تا جلوی حرکت قوای زرهی و تانک‌های دشمن در دشت‌های اطراف اهواز گرفته شود. در این میان هوادریا نیز به کمک هوانیروز شتافت تا در عملیات دفاع از اهواز شرکت نماید.
با پیشروی نیروهای دشمن به سمت اهواز و به دنبال هماهنگی انجام‌شده بین هوادریا و نیروی زمینی، تصمیم گرفته شد که تعدادی از بالگردهای ضد سطحی نداجا (از نوع اِی. بی-212) به‌منظور کمک به لشکر 92 زرهی اهواز اعزام شوند. بالگردها آمادگی اعزام به اهواز را در تاریخ 8 مهر 1359 کسب نمودند و فرماندهی نیروی رزمی 421 ضمن اعلام به لشکر 92 زرهی اهواز، طی امریه‌ای به هوادریا ابلاغ کرد که تعداد 4 فروند بالگرد ضد سطحی اِی. بی-212 مجهز به موشک ضد سطحی به‌عنوان یگان‌های هوایی ضد زره به همراه یک فروند بالگرد آر.اِچ-53، جهت حمل موشک‌ها و تجهیزات موردنیاز در روز آینده به مقصد اهواز عزیمت نمایند[5]. همچنین در این امریه اعلام شد که تعداد دو فروند بالگرد اِی. بی-212 که در بندرعباس حضور داشتند نیز در صبح روز بعد، این بندر را به‌سوی بوشهر ترک کنند و پس از سوخت‌گیری در بوشهر، جهت اجرای مأموریت به اهواز اعزام شوند.
بالگردهای مذکور در نهم مهرماه به اهواز اعزام و تحت امر لشکر 92 زرهی قرار گرفتند. در همان روز ورود، جهت آشنایی خلبانان با منطقه، چند پرواز انجام شد و همچنین 4 فروند موشک نیز به‌منظور چک کردن سامانه پرتاب بالگردها، شلیک شدند. طی یک مرحله مأموریت واگذاری هم تعدادی تانک و خودرو نفربر دشمن منهدم شدند.
همچنین این بالگردها در 48 ساعت اولیه حضور خود در منطقه، در چند مأموریت شناسایی و حمل نیروهای لشکر 92 از اهواز به دارخوین، شمال بستان و بندر ماهشهر نیز شرکت کردند که در یکی از این مأموریت‌ها به دلیل سرعت عمل خوب بالگردهای نداجا و پیاده نمودن به‌موقع تعدادی از افراد نیروی مخصوص در منطقه موردنظر، موجبات نجات تعدادی از تانک‌های خودی که در محاصره قوای دشمن قرارگرفته بودند؛ فراهم گردید[6].
بالگردهای اِی. بی-212 هر کدام دو فروند موشک موشک اِی‌اِس-12 حمل می‌کردند. البته استفاده از بالگردهای جهت مقابله با تانک‌ها خطرات زیادی را متوجه این نوع بالگرد می‌کرد. هنگام پرتاب موشک، خلبان می‌بایست به مدت 30 ثانیه بالگرد را در راستای هدف قرار می‌داد که در همین زمان امکان مورد اصابت قرارگرفتن اِی. بی-212، وجود داشت. البته با وجود تمام خطرات، خلبانان هوادریا با شجاعت و مهارت مثال زدنی به جنگ تانک‌ها رفته و بالگرد خود را سالم باز می‌گرداندند[7].
عصر روز دهم مهرماه، فرمانده گروه پروازي اعزامي به اهواز نيز طي گزارشي در خصوص عمليات انجام‌شده توسط اين گروه پروازي در آن روز، به فرماندهي نيروي رزمي 421 گزارش داد که برابر امريه صادره از سوي فرماندهي لشكر 92 زرهي، چهار فروند بالگرد اِی. بی-212 جهت انهدام تانک‌های دشمن به پرواز درآمدند. 3 فروند از بالگردها مبادرت به شليك موشك كردند كه هر 6 موشك آن‌ها به تانک‌های عراقي اصابت نمود. البته در این پرواز به دلیل ضعف شناسایی، اطلاعات داده‌شده از دشمن صحیح نبود و بالگردها جهت پیداکردن دشمن چند بار مجبور به فرود شدند[1].
در ادامه در روز 11 مهر دوباره پست فرماندهی نداجا از نیروی رزمی 421 درخواست کرد تا روشن شدن وضعیت خرمشهر همچنان از بالگردها علیه تانک‌های دشمن استفاده گردد[2]. بدین ترتیب نبرد با قوای زرهی عراق همگام با هوانیروز ادامه یافت.
روز دوازدهم مهر یک فروند از بالگردها اِی. بی-212 طی نبرد با تانک‌های عراقی دچار سانحه گردید. این بالگرد هنگام بازگشت از مأموریت در ساعت 40/15 به دلیل نقص فنی یکی از موتورها و کنده شدن شفت ملخ دم، به‌شدت به زمین برخورد کرد[3]. البته این اِی. بی-212 روز بعد به‌وسیله یک دستگاه تریلی جهت تعمیر به بوشهر منتقل گردید[4].
روز 13 مهرماه در یک عملیات مشترک بین هوانیروز و هوادریا، تعداد دو فروند بالگرد کبرا و یک فروند اِی. بی-212 در حوالی هویزه به نیروهای زرهی دشمن حمله کردند و تعدادی از تانک‌ها و ادوات زرهی ارتش عراق را منهدم
یک فروند اِی. بی-212 در حال شلیک موشک اِی‌اِس-12
نمودند. در این عملیات البته یکی از کبراها هدف قرار گرفت که بر اثر آن خلبان بالگرد به شهادت رسید. با وجود آسیب‌دیدگی بالگرد، کمک‌خلبان موفق شد آن را سالم به پایگاه بازگرداند[1].
همچنين در همین روز نیز، دو فروند از بالگردهاي نداجا تعدادي از نيروهاي لشكر 92 را براي اشغال مواضع دشمن در منطقه هويزه به آن منطقه حمل و پياده نمودند[2].
پس از چند روز نبرد بی‌امان و پروازهای پی‌در‌پی، به تدریج بالگردهای اِی. بی-212 احتیاج به تعمییر پیذا کردند به طوری که در روز 14 مهر دو فروند از این بالگردها زمین‌گیر شدند که سرپرست گروه اعزامی خواستار جایگزینی آن‌ها از بوشهر شد[3].
پس از حدود یک هفته، به دلیل حملات دشمن در جنوب خوزستان و منطقه خرمشهر و آبادان و همچنین درگیری‌های دریایی در شمال خلیج‌فارس و نیاز مبرم نیروی دریایی به بالگرد در مأموریت‌های دریایی، مأموریت پروازی گروه اعزامی به اهواز به پایان رسید. چهار فروند بالگرد اِی. بی-212 در روز 15 مهر به بوشهر برگشتند در حالی که یک فروند بالگرد آر.اِچ-53 حامل مهمات مربوط نیز قبلاً در روز 11 مهر به پایگاه هوادریای بوشهر برگشته بود.
با پایان گرفتن مأموریت اسکادران ضد سطحی در اهواز، بالگردهای اِی. بی-212 طی مأموریت خود،9 سورتی پرواز دو فروندی و درمجموع 45 ساعت پرواز، با پرتاب 12 فروند موشک موفق شدند تعداد چندین دستگاه تانک و خودروی دشمن را منهدم نمایند. همچنین طی این مدت چندین سورتی پرواز جهت حمل توپ، جابجایی نیرو و شناسایی نیز انجام گرفت[4].
[1] – حبیب‌الله سیاری و دیگران (1389)، «تقویم تاریخ دفاع مقدس نداجا، جلد دوم: آوردگاه تکاوران دریایی»، دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نداجا، ص 85
[2] – سید تراب ذاکری (1387)، اطلاعات در جنگ تحمیلی، مرکز آموزشی و پژوهشی شهید صیاد شیرازی، ص 139
[3] – «روزشمار جنگ ایران و عراق، کتاب چهارم: هجوم سراسری»(1372)، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران، ص 32
[4]– سعید پورداراب (1384)، «تقویم تاریخ دفاع مقدس، جلد دوم: غرش توپ‌ها»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 48
[5] – همان 18، ص 366
[6] – همان 18، ص 448
[7] – گفتگوی شفاهی نگارنده با امیر دریادار دوم خلبان مقصود نیک‌پیام، فرمانده سابق هوادریا و از خلبانان اِی. بی-212 در دفاع مقدس
[1] – علی جعفری‌جبلّی و مجید منصوری، «تقویم تاریخ دفاع مقدس نداجا، جلد اول: زمینه‌های بروز جنگ»، دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نداجا، ص 362
[2] – گفتگوی شفاهی نگارنده با ناخدا یکم خلبان حشمت معتمدی خلبان بالگرد دوم در این پرواز. ناخدا معتمدی مدتی نیز فرماندهی هوادریا را بر عهده داشت.
[3] – مخفف نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
[3] –www.wikipedia.com
[4] –A
[5] -AB-212
[6] –AS-12
[7] – مهران مفیدی طباطبایی (1370)، نبرد در خلیج‌فارس: فصلی از کتاب خاطرات کاسپار واینبرگر، نشر صریر، ص 51
[8] – مارتین اس.ناویاس و ای.آر هوتُن (1996)، جنگ نفتکشها، مترجم: پژمان پورجباری و رحمت قره، بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس،1392، ص 227
[9] –SS-12
[11] – یعقوب اصلانی (1377)، راکت‌ها و موشک‌های استراتژیک جهان، جلد دوم: موشک‌های سطح به سطح دریا پایه، سازمان عقیدتی سیاسی ارتش، ص 172
انتهای مطلب
