عملیات رمضان

از ساعت 3 بعد از نیمه شب هفتم مرداد ماه به بعد، اختلالی در وضعیت قرارگاه فجر پیش آمد، به حدی که به ناگهان فرمانده قرارگاه فجر تصمیم گرفت؛ یگان­های حمله­ور را به عقب برگرداند. گر چه دلائل این تصمیم در مدارک در دسترس روشن نبود، ولی بررسی حوادث نشان می­دهد که اختلالی در آرایش حرکت یگان­های حمله­ور قرارگاه فجر بوجود آمده بود و عناصر این قرارگاه موفق به پاکسازی هدف­های خود به ویژه هدف 3 نشده بودند. اما در منطقه قرارگاه فتح نیز با وجود اینکه به نظر می­رسید کلیه هدف­ها برابر طرح تصرف شده است، وضعیت چنین نبود و هنوز نقاطی در کنترل دشمن بود.

به علت شرایط نامطلوبی که در حدود ساعت 3 بعد از نیمه شب برای قرارگاه فجر 1 بوجود آمد، فرماندهی قرارگاه فجر دستور آماده شدن برای بازگشت به عقب را داد. این عمل را به عنوان مرحله دوم این نبرد اعلام کرد. در صورتی که در دستور عملیاتی صادره صحبتی از عقب­نشینی به میان نیامده بود. دستور این بود که عناصر قرارگاه فجر هدف­های مثلثی شکل را در شمال منطقه قرارگاه فتح تصرف و نگهداری نمایند. اما در بررسی مدارک چنین نتیجه­گیری می­شود که عناصر فجر 1 موفق به تصرف یکی از هدف­ها نشده بودند.

 این موضوع سبب نگرانی در تمام قرارگاه­ها گردید. سه بار شکست در یک عملیات در مدت کم­تر از 15 روز، اثرات منفی روانی خود را به طور عمیق در فرماندهان بر جای گذاشته بود. وحشت فرماندهان از آن بود که در بار چهارم نیز همان شرایط تکرار شود و راه عقب­نشینی هم بسته شود و وضعیتی وخیم­تر از سه بار اول به وجود آید. در حدود ساعت چهار صبح، فجر 1 پیامی به قرارگاه فجر فرستاد، مبنی بر اینکه با فرماندهان یگان­های سپاه نیز هماهنگی شده که به علت عدم امکان تأمین هدف 1، مرحله دوم عملیات (منظور همان عقب نشینی) اجرا گردد. در پایان این پیام اضافه شده بود منتظر دستور هستیم.

فرماندهی قرارگاه فجر نیز که در همان شرایط روانی فرماندهی فجر 1 قرار داشت، پیام دریافت شده را عیناً به قرارگاه کربلا فرستاد و کسب تکلیف نمود. بلافاصله فرماندهی قرارگاه کربلا اجرای عقب­نشینی را تصویب کرد و به قرارگاه فجر ابلاغ نمود. شرح پیام بدین قرار بود «در اجرای امر قرارگاه کربلا و با هماهنگی با فرماندهی لشکر و سپاه نسبت به اجرای مرحله دوم اقدام نمایند. ضمناً آماده دفع پاتک­های دشمن در پگاه باشید، گزارشهای ضایعات و تلفات خود را ارسال دارید»

این پیام به قرارگاه فجر در ساعت 04:08 به فجر 1 ابلاغ شد. این فرماندهی که هدف­های 2 و 3 خود را تصرف کرده و برای تصرف هدف 1 در تلاش بود عقب­نشینی را از همان دقایق شروع کرد. به نحوی که در ساعت 04:45 گزارش داد: به مواضع اولیه خود برگشته است. بدین ترتیب دور چهارم عملیات یگان­های قرارگاه فجر نیز با عدم موفقیت کامل مواجه گردید.

در همان حدود ساعت 4 صبح که قرارگاه فجر 1 در منطقه خود دچار مشکلاتی شده بود، قرارگاه فتح نیز وضعیت چندان مطلوبی نداشت. با روشن شدن هوا بالگردهای دشمن نیز در منطقه به پرواز درآمده و یگان­های ما را مورد تهدید قرار دادند. با این وجود عناصر فرماندهی فتح تلاش می­کرد هدف­های مثلثی شکل را تصرف و نگه­ دارد.

در حدود ساعت 04:30 وضعیت عمومی عناصر فتح 1 و 2 بررسی شد، تیپ 1 لشکر 92 زرهی اعلام کرد با تیپ محمد رسول الله الحاق حاصل نموده، ولی تیپ 2 آن لشکر اظهار کرد هنوز مأموریت خود را به پایان نرسانده است. در ساعت 04:50 اطلاع حاصل شد که دو تیپ سپاه پاسداران نیز هنوز موفق به انجام الحاق با یکدیگر نشده­اند. این موضوع سبب نگرانی گردید. زیرا برآورد شد که یگانی از دشمن در این منطقه آن دو تیپ باقی مانده و ممکن است خط عقب تیپ جوادالائمه را قطع نماید. در این هنگام که زمان حدود ساعت 5 صبح روز هفتم مرداد ماه بود، فرماندهی قرارگاه کربلا به یگان هوانیروز دستور داد؛ یگان­های قرارگاه فتح را پشتیبانی کند.

اما نگرانی که از باقی ماندن نیرویی از دشمن به وجود آمده بود، از ساعت 05:15 حقیقت پیدا کرد و عناصری از دشمن از عقب، تیپ 1 لشکر 92 زرهی و یک تیپ از سپاه پاسداران را به طور جدی مورد تهدید قرار داد، به طوری که گفته شد با تمام جنگ افزارهای سبک و سنگین به طرف یگان­های فتح تیراندازی می­کرد. برادر حسن باقری فرمانده لشکر سپاه پاسداران اظهار نظر کرد که قطعاً مناطقی در وسط منطقه یگان­ها از وجود دشمن پاکسازی نشده است. بالاخره این وضع در ساعت 05:35 به قرارگاه کربلا اطلاع داده شد و دو دقیقه بعد، تیپ 1 لشکر 92 زرهی وجود یک واحد زرهی دشمن را در منطقه عقب خود و در فاصله کمتر از یک کیلومتری تشخیص داد. مشخص گردید که این بار نیز مانند مرحله یکم عملیات، این تیپ و یگان­های دیگر همراه او در حال محاصره شدن قرار دارند.

بنابراین شرایط، وضعیت عناصر قرارگاه فتح نیز از ساعت 0530  به شدت وخیم شد و طبق اطلاعاتی که از پست شنود به دست آمد، عناصری از یگان­های قرارگاه فتح به اسارت دشمن درآمدند. دشمن بعضی از مواضع مثلثی شکل را که به تصرف نیروهای ایران درآمده بود، از آنان بازپس گرفت. در این هنگام تصمیم گرفته شد، با اقدامات سریع، احداث خاکریز برای یگان­های درگیر شده به عمل آید. بدین منظور وسایل مهندسی به جلو اعزام شد و سعی شد مواضع تصرف شده موجود سریعاً مستحکم و از آن­ها دفاع شود. این تلاش­ها تا ساعت 6 صبح ادامه یافت. تا آن ساعت عناصر قرارگاه فتح توانستند موقعیت موجود خود را حفظ کنند. حتی تلاش کردند نقاط باقی­مانده در مثلث­های اشغال شده را از وجود دشمن پاکسازی نمایند.

تا این موقع، عناصر قرارگاه فتح 3 موضع مثلثی شکل دشمن را اشغال کرده بودند و تلاش عمده برای تحکیم هدف در آن سه مثلث به جریان افتاده بود. اما تلاش دشمن نیز برای هدایت پاتک و عقب راندن نیروهای ایران از همان ساعت 0600 به صورت جدی آغاز شده بود. یگان­های دشمن از جهات مختلف به سمت نیروهای ما به حرکت درآمده بودند. چنانکه یک واحد از تیپ 35 امام سجاد سپاه پاسداران، در ساعت 0616 گزارش داد: حدود دو گردان دشمن از مثلث شماره 3 به آن یگان حمله کرده است.

 از ساعت 0620 به بعد بیشتر یگان­های حمله­ور درخواست تقویت و پشتیبانی رزمی و لجستیکی کردند. پاتک جدی دشمن برای فرماندهی قرارگاه کربلا قطعی به نظر رسید. به همین جهت در ساعت 0640 فرمانده نیروی زمینی با فرمانده لشکر 92 زرهی تلفنی تماس گرفت و گفت نیروهای دشمن از جنوب مثلث اول قصد نفوذ به منطقه نبرد فتح 2 را دارد تا نیروهای ما را از سمت جنوب دور بزند. این اعلام خطر به فرمانده تیپ 2 زرهی (سرهنگ لهراسبی) ابلاغ شد. ایشان اظهار داشت تیپ 2 آماده برای خنثی کردن پاتک دشمن می‌باشد.

بررسی حوادث نشان می­دهد که از ساعت 0700 روز هفتم مرداد ماه، نبرد سختی در مواضع مثلثی شکل بین نیروهای خودی و دشمن آغاز شد. نیروهای خودی تلاش می­کردند با تحکیم هدف­های تصرف شده، آن­ها را نگهدارند و نیروهای دشمن نیز تلاش می­کردند به هر قیمتی شده نیروهای ایران را از آن مواضع عقب برانند.

از ساعت 0710 نیروهای تقویتی دشمن که احتمالاً نیروهای احتیاط دشمن بود، وارد منطقه پدافندی مثلثی شکل شد. فرماندهی قرارگاه کربلا با اعزام عناصر هوانیروز تلاش کرد؛ نیروهای خودی را تقویت و پشتیبانی کنند تا بتوانند حمله دشمن را عقب برانند و مواضع خود را حفظ نمایند، ولی لحظه به لحظه نیروهای دشمن بیشتر تقویت می­شدند و فشار خود را بر روی نیروهای ایران شدیدتر می­کردند، به طوری که در ساعت 0800 فرماندهی لشکر 92 زرهی درباره تیپ­های 1 و 2 لشکر احساس خطر کرد و به فرماندهی قرارگاه کربلا پیشنهاد نمود؛ یک نیروی احتیاط قوی و متحرک برای وارد عمل شدن در منطقه قرارگاه فتح سازمان­دهی شود که البته در آن برهه حساس جنگ، سازماندهی چنین نیرویی تقریباً امکان پذیر نبود.

در این هنگام یک پیام رادیویی که معلوم نیست صحیح بود یا فریبنده، از شبکه ارتباطی دشمن شنیده شد که حاکی از آن بود که قسمتی از نیروهای دشمن در منطقه مثلث دوم گزارش دادند قدرت ادامه مقاومت ندارند و درخواست اجازه عقب­نشینی کردند. اما حدود 30 دقیقه بعد از همان منطقه خبر رسید که نیروهای دشمن از کانالی که در سه کیلومتری غرب مواضع مثلثی شکل بود عبور کرده و به طرف نیروهای ایران در مثلث وسط (احتمالاً مثلث دوم یا سوم) حمله نمودند. در این هنگامه نبرد، هوای منطقه نیز غبارآلود شد. به نحوی که بالگردها نتوانستند مأموریت پشتیبانی از یگان­های خودی را انجام دهند.

درگیری شدید بین نیروهای خودی و دشمن که از ساعت 7 صبح آغاز شده بود، همچنان تا ساعت­ها ادامه یافت. دشمن با تمام قدرت تلاش می­کرد نیروهای ایران را از مواضع مثلثی شکل عقب براند. نیروهای ایران نیز متقابلاً تلاش می­کردند؛ پاتک­های مداوم دشمن را خنثی کنند. این پیکار سرنوشت­ساز تا ساعت 1130 بدون دست­یابی هیچیک از نیروهای متخاصم به موفقیت قطعی ادامه داشت. در ساعت 1130 یکی از فرماندهان سپاه (برادر ربیعی) بعد از بازدید از خط مقدم منطقه نبرد، به قرارگاه فتح مراجعت کرد و اظهار داشت: مثلث اول در خطر جدی است و نیاز به نیروی تقویتی دارد، در غیر این صورت احتمال دارد، سقوط نماید. براساس این نظر برادر ربیعی قرارگاه کربلا به قرارگاه فجر دستور داد؛ سه گردان از یگان سپاه آماده کند تا به حوالی پاسگاه زید اعزام شود و منطقه مثلث 1 را تقویت نماید. در ساعت 1235 قرارگاه کربلا تصمیم گرفت؛ یک گروهان تانک از نوع چون­ماهو به منطقه مثلث جنوبی اعزام کند. فشار دشمن بعد از ساعت 1200 شدیدتر از قبل شد و دشمن موفق گردید نیروهای مدافع ایران را تا خط قاعده مواضع مثلثی شکل که تصرف کرده بودند عقب براند.

در ساعت 1311 برادر ردانی همکار فرمانده لشکر 92 زرهی در قرارگاه فتح آخرین وضعیت کلی منطقه نبرد را که خود شاهد آن بود، چنین اعلام کرد: «هیچ کدام از مثلث­ها به طور کامل در اختیار نیروهای ما نیست. مثلث وسط اصلاً در دست نیروهای ما نیست. در مثلث سوم هم فقط یک خاکریز در کنترل نیروهای ما است که یک گردان در آن مستقر است و بقیه در دست دشمن است. ما نیروی کافی نداریم در حالی که نیاز به نیروی اضافی است و یگان­هایی نیز که قرار بود برای تقویت اعزام شوند هنوز به منطقه مورد نظر نرسیده­اند».

در ساعت 1455 رکن سوم لشکر 92 زرهی آخرین وضعیت منطقه فتح را چنین اعلام کرد: «در مثلث اول و سوم فقط یک سوم مواضع در دست نیروهای خودی است و تمام مثلث وسط نیز در دست نیروهای دشمن است و فشار دشمن نیز هم­چنان رو به افزایش است». وضعیت نیروهای خودی همچنان رو به وخامت بود، آن چنانکه در ساعت 1515 عناصر فرماندهی قرارگاه کربلا شامل: فرمانده نیروی زمینی، فرمانده سپاه پاسداران و افسران عملیات و اطلاعات در قرارگاه فرماندهی فتح حضور یافتند و وضعیت را با فرماندهان قرارگاه فتح مورد بررسی قرار دادند. برادر محسن رضائی به عوامل پشتیبانی مهندسی دستور داد؛ سریعاً یک خاکریز دیگر در عرض منطقه احداث کنند. این دستور بیانگر آن است که هنوز در اراده فرماندهان برای ادامه مقاومت و نگهداری منطقه تصرف شده خللی وارد نشده بود.

با توجه به شرایط نامطلوبی که در منطقه نبرد برای نیروهای خودی پیش آمده بود، فرماندهی قرارگاه کربلا تصمیم گرفت تا آخرین حد توانایی موجود، مأموریت مورد نظر در دستور شماره 3 را اجرا و خط قهوه­ای را نگهدارد. لذا تصمیم گرفت؛ از عناصر قرارگاه فجر نیز بار دیگر استفاده کند. برای این منظور دستور جدیدی به نام دستور جزء به جزء 4 صادر کرد که نظر به اهمیت ویژه آن، مطالب حساس این دستور را عیناً بیان می­کنیم:

«دستور جزء به جزء شماره 4 (عملیات رمضان) تاریخ 7/5/1361

مدارک: طرح عملیات کربلای 4 تجدید نظر شده – دستور جزء به جزء شماره 3 دستورات ابلاغغی در جلسه هماهنگی مورخه 7/5/1361

1. تغییرات در سازمان رزمی چهار گردان سپاه پاسداران از عناصر قرارگاه فجر از ساعت 1900 روز هفتم مرداد در کنترل عملیاتی قرارگاه فتح قرار می­گیرند.
2. آخرین وضعیت در اجرای دستور جزء به جزء شماره 3، قرارگاه­های فتح و فجر در ساعت 21 روز 6/5/61 به منظور انهدام نیروهای دشمن و تأمین خط قهوه‌ای آفند خود را آغاز نمودند.

قرارگاه فجر موفق شد در قسمت شمالی منطقه خود نیروهای دشمن را منهدم و برابر طرح قبلی به خطوط تماس اولیه مراجعت نماید. قرارگاه فتح موفق گردید قسمت عمده­ای از منطقه هدف را تأمین نماید.

قرارگاه­های قدس و نصر کماکان به تثبیت دشمن در منطقه واگذاری ادامه دادند.

قرارگاه­های عملیاتی کربلا به جنوب مصمم گردیده است که با قرارگاه­های فتح و فجر نسبت به پاکسازی و تأمین کامل خط قهوه­ای اقدام نماید.

1. مأموریت بدون تغییر
2. فرماندهی عملیات کربلا در جنوب با قرارگاه­های قدس و نصر به تثبیت دشمن ادامه می­دهد و در ساعت 20:30 روز 7/5/61 با قرارگاه­های فجر و فتح به ترتیب کانال­های موازی خط قهوه­ای و خط قهوه­ای را به طور کامل تأمین و نیروهای دشمن را در منطقه فوق منهدم می­نماید.
3. قرارگاه قدس – مأموریت بدون تغییر
4. قرارگاه نصر – مأموریت بدون تغییر
5. قرارگاه فجر – تک نموده کانال­های موازی و شرق خط قهوه­ای را تأمین و نیروهای دشمن را منهدم و درامتداد خاکریز قاعده مثلث­ها واقع در غرب کانال پدافند نمایند.
6. قرارگاه فتح – تک نموده دشمن را منهدم و خط قهوه­ای را تأمین و در امتداد آن پدافند نمایند.
7. تا 12 حذف شد.

قرارگاه عملیاتی کربلا در جنوب

سرهنگ توپخانه علی صیاد شیرازی – برادر محسن رضائی»

همان گونه که در متن دستور بالا مشاهده می­گردد؛ در اجرای مأموریت دور چهارم نبرد رمضان در روز هفتم مرداد فقط در مأموریت عمومی قرارگاه فجر تغییر داده شد. این قرارگاه که در ساعات اولیه روز هفتم بعد از اجرای یک تک محدود به مواضع قبلی مراجعت کرده بود، مجدداً مأموریت یافت «در شب هفتم و هشتم مرداد ماه در منطقه خود آفند کند. فرماندهی این قرارگاه در اجرای این مأموریت دستور جزء به جزء شماره 4 بدر را تهیه و منتشر کرد که بر مبنای آن، فرماندهی تصمیم گرفت با تیپ­های 3 پیاده در شمال و 2 پیاده در جنوب در ساعت 20 روز هفتم مرداد ماه حمله کند و ضمن پاکسازی منطقه از وجود دشمن در امتداد خط سپید پدافند نماید (به خلاصه نقشه مراجعه شود) بر این اساس مأموریت­های زیر را به قرارگاه­های اجرائی داد:

فجر 2،  از حاشیه خاکریز پاسگاه زید حمله کند در قاعده مثلث واقع در 4 کیلومتری غرب خط مرز با تیپ 3 الحاق حاصل و در خط سپید پدافند کند و بنا به دستور مواضع پدافندی را در خط سبز یا زرد اشغال و پدافند نماید.

فجر 3، از حاشیه جنوبی خاکریز احداث شده در حد شمالی فجر2تک کند و در امتداد قاعده شرقی موانع مثلثی شکل در 4 کیلومتری غرب خط مرز با تیپ 2 الحاق حاصل و در امتداد کانال شرقی موانع مثلثی شکل پدافند نماید و بنا به دستور در امتداد خط سبز یا زرد مستقر و پدافند کند.

فرماندهی عملیاتی فجر – سرهنگ ستاد ازگمی»

با توجه به صدور دستورات یاد شده، قرارگاه فجر آماده گردید؛ در جناح شمالی قرارگاه فتح 1 بار دیگر آفند کند تا ضمن تصرف قسمتی از مواضع مثلثی شکل در شمال غربی پاسگاه کیلومتر 25 قسمتی از نیروهای دشمن را درگیر سازد و بدین وسیله فشار بر عناصر قرارگاه فتح کمتر گردد.

این تک قرارگاه فجر یک تک محدود تا حدود 4 کیلومتری غرب خط مرز بود که با خط خیز سپید مشخص گردیده بود، در ساعت 20:00 روز هفتم مرداد که ساعت آغاز حمله مجدد عناصر قرارگاه فجر و فتح بود، قرارگاه کربلا بار دیگر به قرارگاه فجر تأکید کرد که آخرین حد پیشروی عناصر آن قرارگاه همان خط سپید است که امتداد خط قاعده موضع مثلثی شکل دشمن می­باشد.

عناصر قرارگاه فجر طبق دستور، در ساعت 20:00 حمله را شروع کردند. جریان حوادث نشان می­دهد که آرایش حمله این یگان­ها به صورت آرایش ستون بوده و گردان­ها با فاصله زمانی حدود 30 دقیقه به دنبال یکدیگر پیشروی نمودند. در ساعت 22:15 اولین یگان فجر2به قاعده موضع مثلثی شکل دشمن نزدیک شد و به سمت شمال تغییر جهت داد تا با عناصر فجر3الحاق حاصل کند. چند دقیقه بعد فجر3نیز اطلاع داد به نزدیکی کانال شرق مواضع مثلثی شکل رسیده است. این یگان در ساعت 22:50 به قاعده موضع مثلثی شکل رسید و به سمت جنوب تغییر جهت داد تا با عناصر فجر2که از جنوب به شمال در حال پیشروی بود الحاق حاصل نماید.

30 دقیقه بعد از نیمه شب عناصر فجر3از مثلث اول گذشته و به مثلث دوم رسیدند. چنین تصور شد که فجر3نیز دو مثلث را اشغال کرده، بنابراین، چهار موضع مثلثی شکل مورد نظر تحت کنترل نیروهای خودی قرار گرفته است که بعداً معلوم شد در حرکت یگان­ها اشتباهی رخ داده بود.

از 30 دقیقه بعد از نیمه شب تا ساعت 02:10 گزارشی در مدارک ثبت نشده بود و معلوم نیست چه اتفاقاتی رخ داده است. اما در این ساعت قرارگاه فجر تصمیم گرفت دو گردان تانک سازمانی لشکر 77 را که در احتیاط بودند، وارد منطقه نبرد کند. این امر نشان می­دهد که وضعیت نامطلوبی در آن ساعات پیش آمده بود. چنین به نظر می­رسد که گردان­های تانک تا ساعت 3 بعد از نیمه شب نتوانستند وارد میدان نبرد شوند. در حالی که در این ساعت، وضعیت بسیار بحرانی برای نیروهای حمله­ور فجر و فتح پیش آمده بود. بالاخره در حدود ساعت 3 بعد از نیمه شب هشتم مرداد مشخص گردید؛ عناصر قرارگاه فجر اشتباه عمل کرده و به جای مثلث سوم مثلث چهارم را اشغال کرده­اند.

مثلث سوم در دست دشمن باقی مانده و از همان مثلث یگان­های احتیاط وارد منطقه شده و نیروهای ایران را مورد تهدید قرار داده­اند. این وضع سبب شد که در ساعت 03:57 فرمانده نیروی زمینی به فرماندهی فجر دستور داد؛ به منظور پیشگیری از هر نوع حادثه ناگواری یگان­های قرارگاه فجر به مواضع قبل از اجرای این حمله عقب­نشینی نمایند. یگان‌های فجر در اجرای این دستور از حدود ساعت 4 و همزمان با عقب­نشینی یگان­های قرارگاه فتح عقب­نشینی به خط تماس اولیه را آغاز کردند و تا ساعت 7 روز هشتم مرداد این عملیات را به پایان رساندند.

 اما دوباره عملیات قرارگاه فتح در شب هفتم و هشتم مرداد ماه با توجه به مأموریتی که در دستور جزء به جزء شماره 4 قرارگاه کربلا به قرارگاه فتح داده شده بود، ادامه حمله تا انهدام دشمن در شرق خط قهوه­ای و تصرف و تأمین آن خط بود. عناصر این قرارگاه بدون وقفه همان تلاش شروع شده از این دور نبرد را ادامه دادند.

نبرد سخت همچنان در منطقه مواضع مثلثی شکل بین یگان­های قرارگاه فتح و دشمن جریان داشت که در بقیه ساعات بعد از ظهر روز هفتم مرداد ماه به همان وضع و احتمالاً با تغییراتی جزئی ادامه یافت، به نحوی که در شروع تاریکی شب نیروهای ما همچنان قسمتی از مواضع را در کنترل خود داشتند. طبعاً با شروع تاریکی شب تغییر چندانی در منطقه نبرد ایجاد نشد و اعزام سه گردان از یگان­های فجر به منطقه فتح نیز تغییر چندانی در وضعیت ایجاد نکرد.

اما مسلم بود؛ نیروهای عراقی فردای آن روز آخرین تلاش خود را برای انهدام یا عقب راندن نیروهای ایران از مواضع از دست داده خود به کار خواهند برد، بدین جهت در ساعت 3 بعد از نیمه شب هشتم مرداد ماه، فرماندهی نیروی زمینی در قرارگاه فتح حاضر شد تا آخرین وضعیت منطقه نبرد را حضوراً با فرماندهان درگیر در نبرد بررسی نماید. اتفاقاً تلاش مجدد نیروهای دشمن در منطقه نبرد مورد بحث از همین ساعت آغاز شد. در ساعت 0310 نیروهای خودی اطلاع دادند؛ در مثلث دوم درگیری شدید شروع شده و در مثلث اول و سوم نیز هنوز نیروهای خودی نبرد می­کنند.

 با روشن­تر شدن هوا و نزدیک شدن روشنایی کامل روز به تدریج عملیات تهاجمی نیروهای دشمن گسترش یافت. در حدود ساعت 0350 نیروهای دشمن از مثلث دوم به مواضع نیروهای ایران رخنه کردند. برآورد شد؛ در نظر دارند یگان­های ایران را در مثلث اول و سوم محاصره نمایند. فرمانده نیرو دستور داد؛ یگان­های مدافع پایداری کنند و مواضع خود را نگهدارند. اما اجرای این دستور چند دقیقه بیشتر به طول نیانجامید. زیرا در ساعت 0402 فرمانده نیروی زمینی به فرماندهی قرارگاه فتح دستور داد به مواضع شب قبل (قبل از آغاز حمله) عقب­نشینی نماید.

بدین ترتیب دور چهارم عملیات رمضان نیز بدون نتیجه مثبتی به پایان رسید و فرماندهی قرارگاه فتح در ساعت 0410 به یگان­های باقی مانده در مواضع مثلثی شکل دستور داد به طور منظم به مواضع قبل از حمله مراجعت نمایند. این عملیات عقب­نشینی یگان­های فتح و فجر تا ساعت 7 به طول انجامید. بالاخره آن مرحله نیز خاتمه یافت و نیروهای حمله­ور در مرحله چهارم نبرد رمضان، به همان مواضعی برگشتند که قبل از حمله در آن جا بودند.

با پایان ناموفق دور چهارم نبرد رمضان، عملاً این نبرد بسیار سخت و طولانی که از ساعات پایانی روز 22 تیر ماه آغاز شده بود، در ساعات اول روز هشتم مرداد ماه پایان یافت. در حالی که متأسفانه نبرد 16 روزه رزمندگان فداکار و جانباز ما به هیچ نتیجه مطلوبی نرسید. حتی این نبرد نتایج منفی نیز برای نیروهای جمهوری اسلامی ایران به بار آورد. زیرا از آن به بعد دیگر نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران نتوانستند؛ واحدهایی با آن استعداد بزرگ 9 لشکری یکجا فراهم کنند و به نبردهای سرنوشت­سازی دست یازند و بر عکس، نیروهای متجاوز عراق از این نبرد تدافعی خود تجربیات بسیار مفیدی به دست آوردند که با استفاده از آن تجربیات تقریباً تمام عملیات نیروهای تهاجمی ایران را محدود کرده، یا کلاً خنثی کردند.

خلاصه عملیات دور چهارم نبرد رمضان در اسناد و مدارک کلی نیروی زمینی چنین ثبت شده است:

«در اجرای دستور جزء به جزء شماره 3 قرارگاه کربلا، عملیات قرارگاه­های فجر و فتح از ساعت 2100 روز  ششم مرداد ماه سال 1361  شروع گردید. نتایج عملیات تا ساعت 0600 روز هفتم مرداد بدین قرار بود که عناصر قرارگاه فتح به منظور تأمین خط قهوه­ای تک کرد و تا ساعت 3 بامداد (هفتم مرداد ماه) هدف­های خود را تأمین نمود و اقدام به تحکیم هدف کرد. عناصر قرارگاه فجر نیز تک محدود کردند و طبق طرح به مواضع اولیه خود مراجعت نمودند.

در گزارش نوبه­ای شماره 120 قرارگاه کربلا که وضعیت را تا ساعت 2400 روز هفتم مرداد شرح داد، چنین بیان شد؛ تک قرارگاه­های فتح و فجر طبق طرح اجرا شد. خط قهوه­ای به غیر از حوالی مثلث دوم از سمت جنوب تأمین گردید. به منظور تکمیل موفقیت به دست آمده دستور جزء به جزء شماره 4 قرارگاه کربلا به منظور آفند قرارگاه فجر و تأمین کامل خط قهوه­ای در حوالی مثلث­ها صادر شد. عناصر فتح و فجر از ساعت 0230 روز هفتم مرداد ماه عملیات خود را آغاز کردند، پیشروی با موفقیت ادامه یافت. قرارگاه فجر با تیپ­های 2 و 3 پیاده برای تأمین خط قهوه­ای حمله کرد. قرارگاه­های نصر و قدس در منطقه مربوطه به پدافند ادامه دادند.

و بالاخره در آخرین مدرکی که در روز هشتم مرداد ماه تهیه شد و در اسناد نیروی زمینی ثبت گردیده بود وضعیت کلی این عملیات چنین بیان شده بود که؛ به دستور فرماندهی نیروی زمینی و برادر محسن رضایی چون یگان­های فجر در امتداد کانال نتوانستند پیشروی را کامل و الحاق حاصل نمایند و خط قهوه­ای در قاعده مثلث­ها اشغال نگردید و از طرفی با بررسی عکس هوایی مورخه 7/5/1361  نیروهای دشمن در حوالی مثلث­ها متمرکز گردیدند و امکان داشت به پاتک­های دشمن خط پدافندی شکسته شود و تلفاتی به یگان­ها وارد گردد لذا دستور فرمایید برابر دستورات ابلاغی شفاهی به وسیله بی­سیم از ساعت 0340 مورخه 8/5/1361  کلیه یگان­های ارتشی و سپاه پاسداران به مواضع قبل از آفند دستور جزء به جزء شماره 3 و 4 عقب­نشینی و از مواضع مربوطه پدافند نمایند.

از طرف فرمانده نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران

سرهنگ ستاد موسوی قویدل

آخرین نکته­ای که درباره دور چهارم نبرد رمضان باید یادآوری شود ادامه مشاجره مکاتباتی ستاد مشترک با نیروی زمینی می­باشد که در این باره در هفتم مرداد ماه ستاد مشترک در پاسخ نامه­ها و هم­چنین بررسی دستور جزء به جزء شماره 3 قرارگاه کربلا (منتشر شده در سوم مرداد ماه) چنین اظهار نظر کرد که «در دستور جزء به جزء شماره 3 اشکالاتی مشاهده می­شود و نظریات ستاد مشترک همان است که در نامه­های قبلی اعلام گردیده بود. این عملیات قابل توسعه نبوده و یگان­های حمله­ور از سه جناح مورد تهدید قرار خواهند گرفت» که همان پیش­بینی ستاد مشترک به وقوع پیوست و دور چهارم نبرد رمضان با آن نتایجی به پایان رسید که بیان شد.

منبع: نبردهای سال های 1361 و 1362، حسینی، سید یعقوب، 1389، ایران سبز، تهران