نجام مصاحبه با پیشکسوتان پدافند هوایی، بهره‌گیری از کتب و منابع خارجی ترجمه شده، بهره‌گیری از دست نوشته‌ها و یادداشت‌های فرماندهان و رزمندگان پدافند هوایی تکمیل کننده خلاء‌ها و پاسخ‌گوی ابهامات موجود در اسناد بود.
این مقاله ضمن بررسی عملکرد پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران در سالهای دفاع مقدس، عملکرد نیروی هوایی عراق و پدافند هوایی عراق را نیز مورد توجه قرار داد.
شبکه فرماندهی و کنترل پدافند هوایی ایران در زمان جنگ با عراق و ابتکارات انجام شده توسط پدافند هوایی به ویژه شهید سرلشکر منصور ستاری، نقش پدافند هوایی در برخی از عملیات‌های مهم و نقش پدافند هوایی در جنگ شهرها و…، عملکرد پدافند هوایی عراق در بخش رادار و زمین بهوا و… از جمله مواردی است که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفت. در این مقاله سیر تطور تغییر مرکز ثقل دفاع هوایی ایران از دفاع هوایی هواپایه به دفاع هوایی زمین‌پایه مورد بررسی قرار گرفت.
مقدمه
با گذشت چندین سال از رشادت‌ها و دلاوری‌های ارتش جمهوری اسلامی ایران (به ویژه پدافند هوایی ارتش) در سالهای دفاع مقدس، ثبت و نگارش و نگاه‌داشت اتفاقات و رویدادهای این دوران پرفرازونشیب یکی از گنجینه‌های به یادماندنی خواهد بود که می‌تواند نسل‌های بعد از ما را در جریان ماوقع قرار داده و پیشینه گذشتگان‌شان را که همواره مورد افتخار آنان خواهد بود برایشان به یادگار بگذارد. در خصوص ثبت و ضبط حوادث دوران دفاع مقدس و اهمیت آن، امام خمینی (ره) فرمودند: «ازهمه نگارندگان حوادث جنگ و همه کسانی که توان انجام وظیفه در این مهم را دارند، درخواست می‌کنم از ثبت و ضبط جزئیات این دوران غفلت نکنند و این گنجینه تمام‌نشدنی را برای آیندگان به ودیعه بگذارند».
مقام معظم رهبری، فرماندهی کل قوا نیز جنگ را گنج دانستند و فرمودند: «می‌خواهم بگویم که این جنگ، یک گنج است. آیا خواهیم توانست از این گنج استفاده کنیم؟ آن هشت سال جنگ بایستی تاریخ ما را تغذیه بکند».
ثبت و ضبط حوادث جنگ تحمیلی در افزایش اعتماد به نفس کارکنان ارتش جمهوری اسلامی ایران نیز موثر است.
تاریخ هر سازمان نظامی، دارای نقش هویت‌سازی برای آن سازمان خواهد بود. به ویژه تاریخی که توأم با افتخار باشد. در بررسی پیشینه ارتش به عنوان کهن‌ترین سازمان نظامی و نهاد تأمین امنیت کشور، موارد بسیاری به عنوان عملکرد افتخارآمیز به چشم می‌خورد. یکی از موارد افتخارآمیز نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران به ویژه ارتش جمهوری اسلامی ایران، عملکرد پدافند هوایی است. تأثیرگزاری پدافند هوایی بر سرنوشت این کشور از وقوع جنگ جهانی دوم تاکنون، غیر قابل انکار است. سازمان نظامی که کارکنان آن در به ثمر رساندن انقلاب اسلامی، حفظ دستاوردهای انقلاب اسلامی، تعیین نتیجه عملیات‌های نبرد هشت ساله با عراق، حراست از جزایر ایرانی خلیج فارس، حفظ و حراست از دستاوردهای علمی دانشمندان جوان ایرانی نقش غیر قابل انکاری داشته و دارند.
این مقاله به بررسی عملکرد پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران در سالهای دفاع مقدس و مقایسه با پدافند هوایی عراق پرداخته است.
3- تشریح و بیان مساله
الف-تشریح مساله:
هویت در هر سازمان نظامی آن¬چنان اهمیت دارد که کارشناسان نظامی حمیت قسمتی (Sprite De Corps) را از نتایج وجود هویت سازمانی می¬دانند. زیرا هویت سازمانی منجر به ایجاد تعلق خاطر به سازمان و بروز وفاداری به عملکرد پیشینیان می‌شود. از سوی دیگر حفظ اراده رزم به ویژه در سرپنجه‌ها یکی دیگر از ضروریات هر سازمان نظامی می‌باشد. یادآوری هویت و اعتبار یک سازمان نظامی برای عامه مردم از جمله کارکنان زیر مجموعه آن سازمان می‌تواند منجر به ارتقاء منزلت اجتماعی، رشد خودباوری و عزت نفس و در نهایت حفظ و ارتقاء اراده رزم ومنتج از آن، ارتقاء توان دفاعی کشور شود.
با توجه به موارد ذکر شده، محقق با توجه به علاقمندی، مطالعه و دقت نظر و مشاهده ضعف فراگیر در جمع‌آوری و ثبت اسناد و مدارک مرتبط و اقدامات مقطعی و گذرا و بی ثبات در این زمینه بر آن شد تا با نگارش این مقاله عملکرد پیشینیان پدافند را موشکافانه مورد بررسی قرار دهد و به ثبت و ضبط آن بپردازد. پدافند هوایی عراق نیز در این مقاله مورد بررسی قرار خواهد گرفت. درس‌های برگرفته از عملکرد پدافند هوایی ایران و یا عراق در سالهای جنگ تحمیلی می‌تواند منجر به ارتقاء توان رزم پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران شود.
ب- بیان مساله:
مسئله اصلی این است که:
عملکرد پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران در عملیات‌های دفاع مقدس چگونه بود؟
4-ضرورت و اهمیت:
تحقیق و پژوهش در خصوص موضوع مورد اشاره و تألیف به صورت مقاله از منظر ایجابی منجر به بررسی مجدد عملکرد پدافند هوایی ایران و عراق در سالهای جنگ تحمیلی می‌شود. این بررسی در خود نگاهی علمی در بر خواهد داشت. نوعی مستند سازی توأم با درس‌آموزی در این بررسی نهفته است. تدوین و ثبت بخشی از تاریخ کشورمان نیز پیامد تألیف این مقاله خواهد بود. آشنایی مخاطبان با عملکرد پیشینیان و تقویت تبلیغات دفاعی بر مبنای اعداد و ارقام واقعی از عملکرد پدافند هوایی ایران اسلامی و پدافند هوایی عراق از دیگر پیامدهای نگارش این مقاله به شمار می‌رود.
از سوی دیگر نگارش نیافتن این مقاله تحقیقی (نگاه سلبی) منجر به از دست رفتن بخشی از تاریخ این سرزمین خواهد شد. چه بسا به دلیل ثبت و ضبط نکردن تجربیات سالهای دفاع مقدس، مجبور به تکرار تجربیات با هزینه‌ای گزاف‌تر در جنگی دیگر شویم. ثبت نکردن رخدادهای دفاع مقدس زمینه‌ساز دو خطر «تحریف» و «فراموشی» در تاریخ دفاع مقدس خواهد شد.
5-سئوالات تحقیق:
سؤال اصلی در این تحقیق این است که:
عملکرد پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران در سالهای دفاع مقدس در مقایسه با پدافند هوایی عراق چگونه بود ؟
6- اهداف تحقیق:
الف-هدف کلی:
هدف اصلی در این تحقیق در دو مرحله محقق می‌شود:
مرحله اول: تبیین عملکرد پدافند هوایی ارتش پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران در سالهای دفاع مقدس
مرحله دوم: تبیین عملکرد پدافند هوایی عراق
7- نوع و روش تحقیق:
نوع تحقیق در این پژوهش کاربردی توسعه‌ای است.
روش تحقیق، توصیفی تاریخی است.
8-جامعه آماری و جامعه نمونه
جامعه آماری: جامعه آماری کلیه اسناد و مدارک مرتبط با عملکرد نیروهای مسلح (ارتش، سپاه و…) در طول هشت سال دفاع مقدس و نیز نظریات کارکنان پایور رده‌های ستادی و عملیاتی در زمان دفاع مقدس است.
نمونه آماری: جامعه نمونه منطبق بر جامعه مورد مطالعه است.
9- روش و ابزار گردآوری داده‌ها
روش و ابزار گردآوری اطلاعات از نوع کتابخانه‌ای بوده و از منابع مشروحه زیر بدست آمده است.
الف: اسناد و مدارک: با توجه به این که شرح وظایف پدافند هوایی کاملاً مشخص بوده و از یک ساختار سلسله مراتبی تبعیت می‌کند و همچون سایر سازمان‌های نظامی، فرایند عملکردش در درون و یا بیرون از سازمان توسط مرتبطین با سازمان ثبت و ضبط شده است بهره‌گیری از اسناد پدافند هوایی برای محقق امکان‌پذیر است. همچنین محقق با مراجعه به مراکز اسناد داخل کشور(اعم از نظامی و یا غیر نظامی) اسناد مرتبط را مطالعه کرده و در فرایند تکمیل طرح تحقیقاتی مورد استفاده و نتیجه‌گیری قرار می‌دهد.
ب: مصاحبه‌های هدفمند: مراجعه به پیشکسوتان پدافند هوایی و اخذ مصاحبه و گفت وگو با آنها و در نظر قراردادن هر نوع اثر به جا مانده از آن ایام که در شمار سند محسوب نشده و زیرمجموعه‌ای از تاریخ شفاهی می‌باشد. سئوالات مصاحبه بر گرفته از اسناد و مدارک و نیازها و کاستی‌های تحقیق طرح خواهد شد.
پ: کلیه آثار مکتوب دارای اصالت تاییدشده در خصوص عملکرد پدافند هوایی ایران و یا عراق که در شمار اسناد محسوب نشده ولی دارای ارزش مرجع قرار گرفتن است. نظیر کتب منتشر شده از سوی نویسندگان خارجی و داخلی
10- مبانی نظری تحقیق:
پدافند هوایی ایران قبل از شروع جنگ
برابر گردشکار اداره دوم ستاد ارتش جمهوری اسلامی ایران در سال 1359، نواقص پوشش راداری در پدافند هوایی به اطلاع ریاست وقت ستاد مشترک می‌رسد. متعاقب این گردشکار نشستی در تاریخ 28 اردیبهشت 1359 با حضور نمایندگان نیروی هوایی و اداره یکم (نیروی انسانی)، دوم (اطلاعات)، سوم (عملیات)، پنجم (طرح و برنامه)، ششم (ارتباط الکترونیک)، هفتم (دارایی) ستاد ارتش و وزارت دفاع تشکیل شد و نتیجه جلسه چنین ثبت شد:
«فرسوده بودن سامانه‌ها، نارسایی پشتیبانی و لجستیکی، پیچیدگی در امر تعمیر و نگهداری، بهره نگرفتن از توانمندی‌ها و فناوری‌های نوین به ویژه در رویارویی با قابلیت‌های جنگ الکترونیک دشمن، عدم هماهنگی در سامانه فرماندهی و کنترل و ارتباطات ارتش با سامانه هواپیمایی کشوری، نیروهای نظامی و سامانه‌های مرتبط با موضوع، فقدان رادارهای پرقدرت در برخی از نقاط حساس کشور، نقص در پوشش راداری به دلیل کمبود در تعداد سامانه‌های مورد نیاز »
در انتهای جلسه یاد شده که تحت عنوان «به‌سازی پدافند هوایی» و برای کاهش نواقص پوشش رادارهای پدافند هوایی در اداره پنجم ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران برگزار شد، پیشنهاداتی به شورای عالی دفاع ارائه شد که یکی از مهمترین راه‌کار ارائه شده، استفاده از سامانه راداری پرنده بود. (گروه مولفین تاریخ دفاع مقدس هوایی، 1393 :395 و 396)
یکی از عواملی که منجر به بروز موارد ضعف مورد اشاره شد، توجه بیش از حد شاه مخلوع ایران به دفاع هوایی هواپایه بود.
دفاع هوایی ایران در سالهای پیش از انقلاب مبتنی بر دفاع هوایی هواپایه و استفاده از هواپیماهایی نظیر اف-14 برای مقابله با انواع تهدیدات هوایی بود. در آن سال¬ها از پدافند هوایی زمین به هوا برای محافظت از باندهای فرودگاه‌ها و پایگا¬ه‌های هوایی استفاده می¬شد. البته مناطقی همچون خارک و اهواز از این قاعده مستثنی بودند و سامانه¬های موشکی هاوک در این شهرها برای حفاظت از تأسیسات نفتی و نیروگاهی مستقر شده بود. از ابتدای جنگ تحمیلی تا عملیات طریق¬القدس نیز به همین منوال دفاع هوایی هواپایه تکیه¬گاه اصلی ایران در برابر هواگردهای عراقی بود. پس از اعمال تحریمات بر علیه کشورمان و مشکلات به وجود آمده در تأمین موشک¬های فونیکس، پدافند هوایی ایران به فکر استفاده از سامانه¬های پدافند هوایی زمین به هوا برای دفاع در لایه اول پدافند هوایی افتاد. این در حالی است که پیش از این لایه اول دفاع هوایی کشور متشکل از هواپیماهای رهگیری نظیر اف-14 بود.
منبع : مقالات هم اندیشی معارف جنگ شهید صیاد شیرازی
انتهای مطلب
