مبارزه با سلاحهای شیمیایی و میکروبی

زیرا حدود 50 هزار نفر از نظامیان و غیرنظامیان ایرانی به‌واسطه حملات شیمیایی رژیم بعثی عراق شهید یا مجروح شده‌اند و هزاران مجروح شیمیایی جنگ تحمیلی هنوز از آثار و عواقب کاربرد وحشیانه سلاح‌های شیمیایی توسط رژیم سابق عراق در رنج هستند. برخی از آنها بر اثر شدت جراحات، حتی پس از گذشت چندین سال از پایان جنگ تحمیلی به شهادت می‌رسند.

 به‌کارگیری سلاح‌های شیمیایی از سوی عراق، در حالی صورت می‌گرفت که این کشور جزو کشورهای امضاکننده پروتکل ژنو سال 1925 درباره منع استفاده از سلاح‌های سمی، خفه‌کننده و ترکیبات باکتریولوژیک قرار داشت. به مناسبت روز هشتم تیرماه که در تقویم کشور به‌عنوان روز مبارزه با سلاح‌های شیمیایی و میکروبی اعلام شده و مصادف است با سالروز بمباران شیمیایی شهر سردشت، در این نوشتار به بررسی وضعیت حمله‌های شیمیایی علیه ایران می‌پردازیم.

هشتم تیرماه از آن رو به‌عنوان «روز مبارزه با سلاح‌های شیمیایی و میکروبی» نام‌گذاری شد که در بعد از ظهر روز یکشنبه هفتم تیر 1366( برابر با 28 ژوئن1987) شهرستان سردشت با جمعیتی حدود 12 هزار نفر، توسط هواپیماهای رژیم بعث عراق مورد حمله بمب‌های شیمیایی و گاز خردل و تاول‌زا قرار گرفت. در این حمله صدها تن به شهادت رسیده و بیش از 8 هزار مصدوم و زخمی بر جای ماند که همچنان هرساله تعدادی از این مصدومان به جمع شهدا می‌پیوندند. ایران با اعزام مجروحان به کشورهای اروپایی همچون آلمان و فرانسه، در پی اثبات استفاده عراق از این سلاح‌ها بود ولی تا زمانی که جنگ ادامه داشت، هیچ کشوری آن را محکوم نکرد، تا اینکه بعد از جنگ تحمیلی قدرت‌های بزرگ آن را بهانه‌ای برای اشغال عراق و سرنگونی صدام عنوان کردند. این در حالی است که این سلاح‌ها توسط همین قدرت‌های غربی در اختیار عراق قرار گرفت و تا زمانی که جنگ بر علیه ایران بود، نه‌تنها عراق را در استفاده از سلاح‌های شیمیایی منع نکردند، بلکه در انتقال علمی و واگذاری مستقیم فناوری آن از هیچ کوششی دریغ نکردند.

نقش کشورهای خارجی در تجاوزات شیمیایی عراق به ایران
سلاح‌های هسته‌ای مولود تمدن غربی به‌عنوان وحشیانه‌ترین سلاح جنگ است که رژیم عراق از سال 1979 میلادی تولید این سلاح‌های شیمیایی را با کمک مهندسان غربی شروع کرد و بسیاری از شرکت‌های غربی مواداولیه زیادی را برای این رژیم ارسال کردند. قابل ذکر است که مسئله نقش شرکت‌های غربی در تجهیز رژیم عراق موضوع بحث فعالان حقوق بشر و حتی گروههای سیاسی در کشورهای غربی بوده و هست. در 27 اکتبر سال 1992 کمیته امور بانکی سنای آمریکا جلسه استماعی را برگزار کرد و در آن جلسه این موضوع را آشکار کرد که دولت آمریکا مقادیر زیادی مواد شیمیایی- میکروبی و اتمی و همچنین سامانه‌های موشکی برای تجهیز رژیم صدام به عراق صادر کرده و نکته اینکه آن مواد به سلاح‌های کشتارجمعی تبدیل شده است.
پس از صدور قطعنامه 1441 توسط شورای امنیت نیز رژیم صدام یک گزارش 12هزار صفحه‌ای را در دسامبر سال 2002 برای شورای امنیت سازمان ملل تهیه و ارسال کرد. در آن گزارش و گزارش قبلی در سال 1998، رژیم عراق به‌صراحت اسامی و مشخصات 56 شرکت اصلی خارجی را که برای عراق مواد شیمیایی ارسال کرده بودند، آورده بود. در آن گزارش نام 2 شرکت آمریکایی، 14 شرکت آلمانی، 3 شرکت هلندی و سوئیسی و 2 شرکت فرانسوی و اتریشی و شرکت هایی از اسپانیا، سنگاپور، سوئد و… به‌عنوان طرفین قرارداد رژیم عراق درخصوص تهیه و ارسال مواد مخرب شیمیایی آورده شده است.
پس از ارسال این گزارش، بسیاری از تحلیل‌گران و اندیشمندان مستقل غربی به این امر اذعان کردند که در تولید و گسترش سلاح‌های کشتار جمعی عراق، شرکت‌هایی از 5 عضو دایم شورای امنیت که دارای توان در زمینه تهیه و تولید مواد اولیه برای تولید سلاح‌های کشتارجمعی بودند، همکاری داشتند. به گفته Susan Wright1 انتشار گزارش سال 2002 رژیم عراق و آشکار شدن همکاری شرکت‌های آمریکایی با رژیم صدام باعث شرم دولت آمریکاست. او ادامه می‌دهد که این امر باعث می‌شود مردم توجه بیشتری نسبت به این موضوع داشته باشند که دولت بوش سعی دارد فراموش کند که: دولت آمریکا یکی از تهیه‌کنندگان مواد مورد نیاز سلاح‌های کشتارجمعی صدام بوده و نکته این است که این همکاری حتی پس از روشن شدن اهداف رژیم صدام در تهیه و استفاده سلاح‌های شیمیایی ادامه داشته است.2 در رأس کشورهای اروپایی حامی جنایات جنگی صدام، کشور آلمان قرار دارد٬ چنانکه در توسعه و تجهیز عراق به سلاح‌های شیمیایی مقام نخست را داراست. ساخت مجتمع سامره عراق، ‌به‌عنوان «بزرگ‌ترین کارخانه سلاح شیمیایی جهان» در کارنامه تسلیحاتی این کشور به چشم می‌خورد.

اقدامات ایران و واکنش غرب نسبت به استفاده رژیم صدام از سلاح‌های شیمیایی
از ابتدای شروع حملات شیمیایی توسط رژیم صدام در اوایل سال‌های 1980 میلادی نمایندگان ایران در سازمان ملل، جهان را از وجود این فاجعه آگاه کردند. آنان با ارائه و نمایش عکس‌هایی از مصدومان شیمیایی، این واقعیت را در معرض افکار عمومی دنیا قرار دادند. ولی بنا به دلایل سیاسی بسیاری از کشورها واکنشی مناسب نسبت به این جنایات انجام ندادند! حتی در طول هشت سال جنگ تحمیلی، شورای امنیت و سازمان ملل در بیانیه‌های خود جنگ ایران و عراق را تجاوز تلقی نکردند، بلکه از آن تحت‌عنوان « برخورد» و «منازعه» که به درگیری‌های پایین‌‌تر از تجاوز اطلاق می‌شود، نام بردند. تکرار این رویه در قطعنامه و بیانیه‌های بعدی شورای امنیت، باعث جری شدن صدام در استفاده از تسلیحات پیشرفته‌تر و حتی شیمیایی، به‌رغم ممنوعیت آن شد و باعث شد که از اوایل سال‌های 1984 میلادی به بعد رژیم صدام بر استفاده از این مواد اصرار بیشتری ورزد، به‌نحوی که به‌صراحت در رسانه‌های جمعی خود به استفاده از این سلاح اقرار کرد.
بنا به نوشته نیویورک‌تایمز، رادیو عراق در آن زمان صراحتا به موضوع استفاده از مواد شیمیایی علیه ایران اذعان کرده و در این باره بی‌شرمانه این جملات را به‌کار برد:«ما حشره‌کش‌هایی داریم برای هر‌گونه حشره!».3
در سال 1984 میلادی تعدادی از روزنامه‌نگاران غربی از مناطق جنگی دیدن کردند و به چشم خود شاهد جنایات رژیم صدام بودند. آن گروه در بازگشت به کشورهایشان، به‌صراحت موضوع استفاده عراق از سلاح‌های شیمیایی را تایید کردند و درواقع، این برای اولین بار بعد از جنگ جهانی اول بود که موضوع استفاده از سلاح‌های نامتعارف در جنگ با تمام جزئیات به اطلاع جهانیان رسانده می‌شد. در آن زمان وزارت خارجه آمریکا نیز اعلام کرد که مدارک و شواهد، این موضوع را اثبات می‌کنند که عراق از سلاح‌های کشتار جمعی استفاده کرده است، اما متاسفانه بنا به نوشته نیویورک‌تایمز، دولت آمریکا به‌دلیل خصومتی که با ایران داشت و با این استدلال که ایران دشمنی خطرناک برای اوست، سیاست دفاع از عراق را در پیش گرفت و درخصوص جلوگیری از این فاجعه غیرانسانی در حال وقوع هیچ اقدامی نکرد.4
به دنبال انتشار وسیع اخبار فاجعه حلبچه توسط رسانه‌ها و مطبوعات در سراسر جهان و بازدید خبرنگاران خارجی از منطقه و مشاهده اجساد زنان و کودکان و مردم بی‌دفاع و فشار افکار عمومی و خشم و انزجار مردم کشورهای مختلف جهان از این جنایت، شورای امنیت سرانجام طرح قطعنامه‌ای را که توسط جمهوری فدرال آلمان، ایتالیا و ژاپن تهیه شده بود، مورد بررسی قرار داد و در تاریخ 9 می‌1988 (19 اردیبهشت 1367) و در جلسه شماره 2812 خود قطعنامه 612 را به‌اتفاق آرا تصویب کرد .اما در این قطعنامه نیز کوچک‌ترین ذکری از نام عراق به‌عنوان به‌کار برنده سلاح‌های شیمیایی نشد. با تداوم حملات شیمیایی و به درخواست جمهوری اسلامی ایران،گروههای کارشناسی سازمان ملل 2 بار در جولای 1988 (تیر1367) و اوت 1988 (مرداد 367) از مناطق جنگی ایران و عراق بازدید و دو گزارش رسمی دیگر مبنی بر کاربرد سلاح‌های شیمیایی توسط رژیم بعثی صدام منتشر کردند. با ارسال گزارش بازرسان سازمان ملل به شورای امنیت و تاثر جامعه جهانی از قربانی شدن هزاران نفر از مردم بی‌گناه با سلاح‌های غیرانسانی شیمیایی، شورای امنیت مجبور به اقدام علیه جنایات رژیم بعث صدام شد.
شورای امنیت در تاریخ 26 اوت 1988 (4 شهریور1367) و در جلسه شماره 2825 طرح قطعنامه‌ای را که توسط آلمان، ایتالیا، ژاپن و انگلستان پیشنهاد شده بود، تحت‌عنوان قطعنامه 620 تصویب کرد و در آن برای اولین بار از ایران به‌عنوان قربانی سلاح‌های شیمیایی در جنگ نام برده و خواستار کنترل صادرات مواد شیمیایی مورد استفاده در ساخت سلاح شیمیایی و نیز واکنش سریع در مقابل کاربرد این سلاح‌ها در آینده شد. اما چه سود که این قطعنامه پس از پایان جنگ صادر شد. این بیانیه‌ها با وجود آنکه متناسب با اهمیت فاجعه نبود، لیکن عکس‌العمل جهانی قوی و مناسبی را به نفع ایران برانگیخت و کشورها و سازمان‌های بسیاری، عراق را به‌خاطر کاربرد دوباره سلاح‌های شیمیایی محکوم ساختند.5

اقدامات اخیر ایران در مبارزه با سلاحهای شیمیایی
بعد از حملات شیمیایی رژیم بعث به ایران، به‌خصوص بعد از بمباران شیمیایی سردشت، کشور ما در مجامع بین‌المللی در پی احقاق حقوق قربانیان خود بود که با نفوذ کشورهای غربی این امر آن‌گونه که باید، امکان‌پذیر نشد .از سال 1390 با حضور جانبازان شیمیایی در اجلاس کشورهای عضو سازمان منع گسترش سلاح‌های شیمیایی، احقاق حقوق جانبازان شیمیایی با سرعت و جدیت بیشتری در صحنه بین الملل پیگیری شد.
جمهوری اسلامی ایران در اجلاس پانزدهم کشورهای عضو سازمان (آذر1389)، طرح تشکیل «شبکه بین‌المللی حمایت از قربانیان سلاح‌های شیمیایی» را ارائه کرد و مصوب شد تا شورای اجرایی به بررسی آن بپردازد و توصیه‌های خود را به اجلاس سال جاری ارایه کند. برابر این مصوبه، اجلاس اعضا مصوب کرد که شبکه بین‌المللی حمایت از قربانیان سلاح‌های شیمیایی و صندوق داوطلبانه مربوط به آن توسط سازمان ایجاد شود. همچنین دبیرخانه فنی موظف شد تا با سازمان‌های منطقه‌ای، بین‌المللی و غیردولتی مرتبط با این موضوع در تماس مستمر باشد و بخشی از فضای پایگاه اینترنتی سازمان را نیز، از جمله برای درج اطلاعات مربوط به سوابق استفاده از سلاح‌های شیمیایی و قربانیان آن اختصاص دهد. همچنین بانک اطلاعاتی، به‌ویژه در حوزه چگونگی کمک به قربانیان سلاح‌های شیمیایی نیز توسط سازمان و در پایگاه‌ اینترنتی آن ایجاد خواهد شد. این مصوبه همچنین از تمامی کشورهای عضو می‌خواهد تا ضمن کمک به صندوق داوطلبانه این شبکه، امکانات درمانی برای معالجه قربانیان سلاح‌های شیمیایی را در کشورهای خود فراهم و در اختیار قرار دهند و برای افزایش آگاهی لازم در سطح ملی در خصوص قربانیان سلاح‌های شیمیایی نیز اقدامات عملی انجام دهند. همچنین از کشورهای عضو خواسته شده تا تبادل و مواد کمکی مربوط به حمایت از قربانیان سلاح‌های شیمیایی را تسهیل کند. مدیر کل سازمان نیز موظف شده است که هر دو سال یک‌بار درخصوص این مصوبه به کنفرانس گزارش ارائه کند. با اقدامات ایران در این اجلاس، مدیرکل سازمان منع گسترش سلاح‌های شیمیایی، به ایران سفر کرد و از جانبازان شیمیایی ایران در بیمارستان ساسان عیادت کرد. ضمن آنکه برگزاری نمایشگاه عکس «لاله‌های واژگون» در شهر لاهه برگزار شد و دیگر رایزنی ها منجر به تأیید رسمی حمله شیمیایی به کشورمان در این سازمان شد. پس ازگذشت 15 سال از پیدایش کنوانسیون منع سلاح‌های شیمیایی در شانزدهمین کنفرانس سالانه اعضای سازمان منع سلاح‌های شیمیایی که در لاهه هلند برگزار شد پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران برای تشکیل شبکه بین‌المللی حمایت از قربانیان سلاح‌های شیمیایی که در اجلاس پانزدهم ارائه شده بود را با اجماع تصویب کرد و قرار شد، موضوع پیشرفت در امحای سلاح‌های باقی‌مانده، در هر اجلاس شورای اجرایی (4 بار در سال) و اجلاس سالانه اجلاس اعضا مورد بررسی قرار گیرد و آمریکا و دیگر کشورهای دارنده و مدیرکل سازمان موظف شدند در این خصوص گزارشی را ارائه کنند. با تلاش و پیگیری جدی کشورهای در حال توسعه و عدم تعهد که با مقاومت گسترده آمریکا و غربی‌ها مواجه بود، از زمان پیدایش کنوانسیون پس از 15 سال، اجلاس تصمیمی را اتخاذ کرد و در آن نقشه‌ای برای اجرای این بخش از مفاد کنوانسیون را به تصویر کشید. این مصوبه زمینه‌ای شد که در اجلاس‌های آینده بتوان گام‌های بیشتری درجهت همکاری‌های بین‌المللی فیمابین کشورها برداشته شود.

*کارشناس ارشد علوم سیاسی
1- یکی از محققان دانشگاه میشگان و کتاب Biological Warfare and Disarmament
2- مراجعه کنید به: N.Y Newsday تاریخ 13 دسامبر سال 2002
3- رادیو صدای عراق رفرنس این تحت شماره 0-10093 و به تاریخ 27 آگوست سال 2002 در سایت اصلی International Broadcasting Bureau وابسته به دولت آمریکا قید شده است(www.ibb.gov)
4- روزنامه نیویورک تایمز مورخ 13 فوریه سال 2003
5- روزنامه جمهوری اسلامی (۱۳۶۶) مورخ ۲۶ اردیبهشت
6- نیویورک تایمز آمریکا در 6/1/1367 نوشت: این عمل از هر جهت و به هر مفهوم یک جنایت جنگی است که با انکارهای سست و رسمی عراق و عذر و بهانه های غیررسمی در مورد استفاده از یک سلاح ناجوانمردانه در آمیخته است.