بررسی نقش و عملکرد پدافند هوایی در عملیات والفجر 8

در همین خصوص یکی از کارشناسان و پیش‌کسوتان نظامی در بررسی عوامل شکست سریع ارتش ایران از ارتش های شوروی سابق و انگلیس در جنگ جهانی دوم، بیان می‌کند که یکی از عوامل مؤثر در شکست سریع ارتش ایران این بود که «آسمان ایران در اختیار هواپیماهای متفقین بود به طوری که بمباران شهرها و پادگان‌ها بدون هیچ مانعی انجام می‌شد و نیروی هوایی ایران هیچ‌گونه مأموریتی انجام نداد » .

 البته مسلم است که منظور از عدم انجام مأموریت توسط نیروی هوایی، مأموریت‌های سازمان‌یافته و از طریق سلسله مراتب می‌باشد. زیرا حرکت انقلابی خلبانان پادگان قلعه مرغی و تسلیم نشدن آنها در برابر بیکانگان و یا هدف قراردادن هواپیمای شوروی سابق توسط پدافندهوایی  حرکتی خود‌جوش محسوب شده و یک حرکت سازمان یافته و ابلاغی از طرف سلسله مراتب نظامی نبود .

اما پدافندهوایی در سال‌های دفاع مقدس – خصوصاً در عملیات والفجر 8 – حکایتی دیگر داشت. ابتکارات و راه‌کنش‌های به کار گرفته شده در این عملیات به گونه‌ای بود که تأثیر آن در عملیات‌های بعدی و حتی در سال‌های بعد نیز مشاهده شد . این ابتکارات و راه‌کنش‌ها مورد بررسی دقیق کارشناسان نظامی دنیا قرار گرفت و آن را ستودند . 

تا کنون – جز در معدودی از آثار –  آنچنان که باید در این خصوص قلم‌فرسایی نشده و کار تحقیقی در این حوزه انجام نگرفته است. در صورتی که عملکرد پدافند هوایی در عملیات والفجر 8  نشان از دوراندیشی و تدبیر در تصمیم‌گیری، انسجام در فرماندهی و همدلی در اجرا بود. با توجه به ضرورت بازگویی و بررسی عملکرد پدافند هوایی در عملیات والفجر 8 و اهمیت درس‌آموزی از آن برای نسل‌های مختلف در نیروهای مسلح و اعمال مدیریت دانش در این خصوص، این مقاله به رشته تحریر درآمده است. این مقاله به بررسی نقش و عملکرد پدافند هوایی  و همچنین شبکه فرماندهی و کنترل پدافند هوایی در عملیات والفجر 8  می‌پردازد.

در نگارش این مقاله علاوه بر بهره‌گیری از اسناد عملکرد پدافند هوایی در سال‌های دفاع مقدس، از منابع دیگری نظیر کتب و مقالات منتشر شده، مصاحبه با پیشکسوتان نیروهای مسلح به ویژه پدافند هوایی و… استفاده شده است.  

 

پدافند هوایی، قرارگاه رعد،ستاد کل پدافند کشور، عملیات والفجر 8، شبکه فرماندهی و کنترل، ارتش، سپاه، فاو، وحدت فرماندهی

 

 

با جمع‌بندی عملکرد پدافند هوایی در هشت سال دفاع مقدس، فراز و فرودهایی مشاهده می‌شود که این مسئله در نمودار عملکرد تمام سازمان‌ها و نیروهای نظامی وجود دارد. آن‌چه که مهم است، درس‌آموزی از مقاطع نه چندان درخشان جهت طراحی و ساخت دورانی درخشان و تاثیرگذاردرتاریخ ایران اسلامی می‌باشد. تجزیه و تحلیل و درس‌آموزی از نبردها و استفاده از تجربیات قبلی در پدافند هوایی در طول سال‌های دفاع مقدس امری ضروری محسوب می‌شود. از سوی دیگر ارزیابی توان پدافند هوایی در آن مقطع تاریخی از جنگ، باید در مقایسه باتجهیزات در اختیار و بسیاری از مسائل پیش روی پدافند هوایی ایران و تلاش شرق و غرب جهت تجهیز عراق به بهترین هواپیماهای جنگی و نوسازی‌های مکرر نیروی هوایی آن کشور در نظر گرفته شود. بر همین اساس توان پدافند هوایی ایران گاه آن‌چنان قدرت نمایی می کرد که خلبانان عراقی قادر به غلبه بر ترس و نگرانی خود از پدافند هوایی مقتدر ایران اسلامی نبودند. همین ترس منجر به این می‌شد که بارها خلبانان عراقی هواپیمای خود را رها کرده و با چتر نجات فرود آیند و یا نتوانند مأموریت خود را به سرانجام برسانند. مطالب ذیل نشان دهنده واقعیت موفقیت پدافند هوایی ایران اسلامی با توجه به امکانات و تجهیزات در اختیار است:

«پس از ورود لشکر گارد عراق به منطقه[فاو] برای اجرای پاتک، یکان‌های خودی با اجرای آتش انبوه توپخانه و ادوات به این لشکر هجوم بردند. در این میان، دشمن برای پشتیبانی از لشکر گارد، در ساعت 5 و 30 دقیقه صبح روز 24 بهمن 1364، به حمله شیمیایی علیه مواضع رزمندگان اسلام دست‌زد، ولی به دلیل ترس خلبان‌های هواپیماهای عراقی از مورد اصابت قرارگرفتن به وسیله واحدهای پدافند هوایی و به خصوص سایت موشکی هاوک –که در پوشش نخلستان گسترش یافته بود-جنگنده‌های دشمن بخشی از بمب‌های شیمیایی خود را میان نیروهای لشکر گارد صدام فرو ریختند که به مصدومیت تعدادی از آن‌ها منجر شد.» 

تغییر راهبرد عراق در افزایش پراکندگی و گستردگی شرح وظایف پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران تأثیرگذار بود. «با تغییر راهبرد نیروی هوایی عراق پس از آبان ماه 1359 و شناسایی و بمباران اهداف مهم اقتصادی، صنعتی و نظامی کشور، واحدهای دفاع هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران به ویژه یکان‌های پدافند زمین به هوا، مأموریت‌های جدیدی را آغاز کردند که پیش از آن برای این مأموریت سازماندهی نشده بودند. این یکان‌ها تدریجاً و برای تأمین و تقویت بنیه دفاعی نقاط راهبردی کشور همچون پالایشگاه‌های نفت و گاز، ترمینال‌های نفت و گاز، پایانه‌های صدور نفت، واحدهای بهره‌برداری و تلمبه‌خانه‌های گاز و نفت، مجتمع‌های پتروشیمی، کارخانجات صنایع سنگین و سبک، نیروگاه‌ها، پست‌های برق فشار قوی، سدها، ایستگاه‌های مخابراتی، مراکز حساس مدیریت سیاسی کشور، پل‌های مواصلاتی، مراکز تجمع شهری، بنادر و اسکله‌های تجارتی اختصاص داده شدند …»  در همین راستا و جهت جبران خلأ‌های موجود، تجدید سازمان گردان‌های عملیاتی و نگهداری و به‌‌کارگیری جنگ‌افزارهای پارک‌مشروط  و استقرار آن در مواضع و سایت‌ها به سرعت انجام شد.

به‌رغم تمام موارد فوق، مهم این بود که پدافند هوایی نسبت به گذشته دارای افزایش بازدهی باشد، زیرا موفقیت در عملیات والفجر 8 تا حد زیادی وابسته به موفقیت پدافند هوایی و کنترل فضای نبرد بود. در همین خصوص کارشناسان و فرماندهان پدافند هوایی به این نتیجه رسیده بودند که روش‌های قبلی دیگر پاسخ‌گوی انتظارات نیست، از این رو دستیابی به روش‌های نوین در نبرد جهت افزایش کارایی تجهیزات و منابع انسانی در رأس اقدامات قرار گرفت. نکته‌ای را که نباید از یاد برد، این است که کارکنان پدافند هوایی در هیچ مقطعی از دوران دفاع مقدس در انجام وظایف خود کوتاهی نکردند و به وظایف خود به نحو احسن عمل کردند.

در انجام این وظایف، نقش تعین کننده فرماندهان بزرگی چون شهید سرلشکر منصور ستاری غیر قابل انکار است. نبوغ شهید ستاری در طراحی شیوه نوین دفاع در برابر حملات هوایی دشمن و نحوه جابه-جایی‌ها، آموزش کارکنان پدافندهوایی به ویژه کارکنان سایت راداری بندر امام(ره) پیش از عملیات والفجر 8 و… عامل مؤثر و کارساز در توفیق پدافندهوایی و در نتیجه موفقیت نیروهای سطحی ایرانی در عملیات والفجر 8 بود. ویژگی‌های منحصر به فرد شهید ستاری منجر به این شد که در تاریخ دهم بهمن 1365 از سوی حضرت امام (ره) به فرماندهی نیروی هوایی منصوب شود تا تحولات بی‌سابقه‌ای را در نیروی هوایی به وجود آورد.

از جمله محورهای عمده مدیریتی شهید ستاری جهت رفع خلأ‌های تجهیزاتی و منابع انسانی نیروی هوایی می‌توان به تلاش جهت فریب دشمن – همراه با جلوگیری از آگاهی دشمن نسبت به وضعیت موجود- و همچنین بازسازی تجهیزات موجود اشاره کرد . بر اساس این نوع از مدیریت راهکنش¬های جدید نیز تعریف شد .

البته در مسیر کسب موفقیت پدافندهوایی مشکلاتی نیز وجود داشت. از جمله این مشکلات حملات شیمیایی عراق علیه نیروهای ایرانی از‌جمله نیروهای پدافند‌هوایی بود. انجام حملات شیمیایی علیه نیروهای ایرانی یکی از ناجوانمردانه‌ترین اقدامات ثبت شده در تاریخ جنگ‌های معاصر است که فقط از عهده بعثی‌ها برآمد . بنا بر اسناد و مدارک موجود، عراق در روزهای اجرای عملیات والفجر 8 به استفاده گسترده از بمب‌های شیمیایی و انجام حملات هوایی متکی بر مهمات شیمیایی روی آورده بود. برخی از کارشناسان نظامی و پزشکی معتقدند که همه رزمندگانی که در عملیات والفجر 8 در منطقه فاو حضور داشتند، به نوعی مورد هدف گازهای شیمیایی قرار گرفته و به اصطلاح «شیمیایی» شدند .البته گاهی از اوقات حملات شیمیایی عراقی‌ها به ضرر خودشان نیز تمام می‌شد. با توجه به اینکه فاصله درگیری بین یگان‌‌های دشمن و نیروهای ایران بسیار نزدیک بود، در مرحله نخست بمباران، دشمن به اشتباه تیپ‌‌های گارد جمهوری خود را مورد اصابت بمب‌های شیمیایی قرار داد که منجر به آلودگی 70 درصد نیروهای آنها¬ شد .

حوادث به وقوع پیوسته در سال‌های دفاع مقدس در قالب صحنه‌های سخت و دشوار و نحوه عملکرد نیروهای مختلف حاضر در جنگ منجر به خلق نقش‌های ماندگار در تاریخ کهن‌کشور اسلامی‌مان شد. این نقش‌ها آن‌چنان بدیع و زیبا بود که تا همیشه تاریخ از یاد نخواهد رفت. عملکردی که منجر به ظهور جلوه‌ای دیگر از عزت و اقتدار ملتی متمدن و پیشرو گردید. 

البته نباید فراموش کرد که ماندگاری حوادث مورد اشاره، وابسته به وجود انسان‌هایی است که عاشقانه در جست‌وجوی وصال بودند.

یکی از زیباترین صحنه‌ها ونقش‌های به جای مانده از سال‌های دفاع مقدس، در عملیات والفجر 8 به وقوع پیوست. نقشی ماندگار در صفحه روزگار بر اثر جانفشانی‌های جوانان از جان‌گذشته و به جانان رسیده که ستارگانی برای هدایت ما شدند .

به‌راستی چگونه می‌توان از آن‌همه ایثار به سادگی عبور کرد. جنگ را گنج دانستیم که قدم بر روی ارزش‌ها نگذاریم و چه گنجی ارزشمند‌تر از اعتقاداتی که جان را به پای جانان فدا می‌کند. نتیجه این جانفشانی‌ها افزایش عزت و اقتدار ایران اسلامی تا همیشه تاریخ است.

در بین سازمان‌ها و نیروهای نظامی شرکت کننده در عملیات والفجر 8، پدافند هوایی ارتش درخشان‌ترین روزها را سپری کرد تا جاودانه‌ترین نتایج را تقدیم ایران اسلامی کند. ایجاد پوشش امن در آسمان منطقه درگیری برای نیروهای خودی و ساقط کردن ده‌ها فروند هواگرد دشمن در عملیات والفجر 8 منجر به تسهیل پیشروی نیروهای سطحی و سرانجام تصرف فاو شد . 

سردار سرتیپ پاسدار امیرعلی حاجی زاده- فرماندهی نیروی هوا و فضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی- در خصوص نقش پدافند هوایی ارتش در عملیات والفجر 8 می‌گوید:

« در دوران دفاع مقدس انصافاً رزمندگان پدافند هوایی با محوریت ارتش خوش درخشیدند و اگر یکی از افتخارات ما این است که توانستیم عملیات بزرگ والفجر 8 را در جزیره فاو انجام دهیم، به خاطر سایه دفاعی خوبی بود که نیروهای پدافند بر سر یگان‌های عمل کننده ایجاد کرده و در این عملیات بیش از 70 فروند هواپیمای دشمن را سرنگون کردند. در عملیات‌های دیگر جنگ تحمیلی نیز وضع به همین صورت بود؛ یعنی هر جا که ما در عملیاتی موفق بودیم، این موفقیت به نوعی مرهون حضور مقتدرانه و تلاش‌های فوق‌العاده خانواده مظلوم پدافند بود که معمولاً هم بسیار کم از آنها یاد می‌شود» 

نتایج فوق منجر به این شد که حضرت امام خمینی (ره) پس از عملیات والفجر 8 و مشاهده عملکرد پدافند هوایی، پدافندیان را «عزیزان شجاع» و حضرت آیت‌الله خامنه‌ای – که در آن روز‌ها   عهده‌دار ریاست جمهوری بود- عملکرد پدافند هوایی را (دفاع معجزه‌آسا) بنامند.

 

شما می توانید از لینک زیر مقاله  بررسی نقش و عملکرد پدافند هوایی در عملیات والفجر 8 دانلود نمایید.