اشاره: شاید به جرئت بتوان عملیات بیتالمقدس را نقطه‌ی عطف هشت سال دفاع مقدس دانست. از این رو، بحث درباره‌ی چگونگی تحقق این رخداد مهم، امری لازم و ضروری است.
در همین راستا، اندیشکده‌ی برهان به گفتوگو با طراحان و فرماندهان عملیات بیتالمقدس پرداخت. اولین گفتوگو در این زمینه، با امیر سرتیپ مسعود بختیاری* صورت گرفت. بخش دوم این گفتوگو پیش روی شماست.
با توجه به اینکه هر عملیات براساس شرایط زمانی و مکانی و شیوه‌ی عملیات، مختصات و ویژگی‌های خاص خودش را دارد، لطفاً بفرمایید که ابتکارات و ابداعات جنگی این عملیات چه بود؟ و چه برتری‌هایی نسبت به بقیه‌ی عملیات‌ها داشت؟
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این عملیات، سرعت عمل نیروهای ایران در انجام عملیات بود. فاصله‌ی کوتاه میان عملیات قبلی و عملیات بیتالمقدس باعث شد تا عراق در یک غافل‌گیری سرنوشت‌ساز قرار بگیرد. بعداً حتی مدارکی از عراق به دست آمد که نشان‌دهنده‌ی برآورد و پیش‌بینی حمله‌ی ایران در دو ماه بعد بود. یعنی عراق فکر می‌کرد ایران در ماه رمضان به آن‌ها حمله کند. لذا عراق حساب می‌کرد که دو تا سه ماه فاصله دارد تا نیروهایش را سامان بدهد. البته محل عملیات، که منطقه‌ی شمال خوزستان بود، از قبل مشخص بود، چون فقط همین منطقه در خوزستان در دست دشمن باقی مانده بود. اما چیزی که نامشخص بود، زمان عملیات بود.
ویژگی مهم بعدی این عملیات، عبور سریع و سالم تعداد زیادی از نیروهای ایرانی از رودخانه‌ی کارون بود. عراق تصور نمی‌کرد ما در چنین حجمی از نیرو، به استعداد پنج لشکر و در چنین عرضی، یعنی چهل کیلومتر و با سرعت زیاد بتوانیم از این رودخانه عبور کنیم. عراق فکر می‌کرد که ما بتوانیم حداکثر یک لشکر از رودخانه عبور دهیم و برای این یک لشکر هم عراق تمهیدی اندیشیده بود. لشکر 3 زرهی عراق که یکی از بهترین و ورزیده‌ترین لشکرهای زرهی عراق بود روبه‌روی ساحل کارون، اما بیست کیلومتر عقب‌تر از خط ساحلی، موضع گرفته بود.
نقشه‌شان این بود که در صورتی که نیروهای ایرانی از رودخانه عبور کنند، اجازه می‌داد تا ما مقداری جلو برویم و بعد پاتک می‌کند، چون فکر می‌کردند نیروهایی که تازه از رودخانه عبور کرده‌اند، استقرار سستی دارند. لذا می‌توانند نیروهای ایرانی را به رودخانه برگردانند و تلفات زیادی از ایرانی‌ها بگیرند و عملیات عبور از رودخانه را خنثی کنند. اما وقتی ما در آن حجم و عرض وسیع، نیرو عبور دادیم، آن یک لشکر عراق جواب‌گوی این عرض و این حجم نیرو نبود. این یکی از ابداعات این عملیات است.
ویژگی مهم بعدی این عملیات، عبور سریع و سالم تعداد زیادی از نیروهای ایرانی از رودخانه‌ی کارون بود. عراق تصور نمی‌کرد ما در چنین حجمی از نیرو به استعداد پنج لشکر و در چنین عرضی، یعنی چهل کیلومتر و با سرعت زیاد بتوانیم از این رودخانه عبور کنیم.
اما اگر عراق نیروهایش را در ساحل رودخانه به حالت دفاعی مستقر کرده بود، ما به‌راحتی نمی‌توانستیم از رودخانه عبور کنیم. البته برای حل این مشکل هم راه‌حلی وجود داشت. ما می‌توانستیم با توپخانه، مواضع دشمن را زیر آتش سنگین بگیریم تا یگان‌های ورزیده‌ی تکاور از رودخانه عبور کنند و در نهایت، با یک جنگ خونین، نیروها را عبور دهیم.
ولی همین که نیروهای عراقی از رودخانه فاصله گرفته بودند، خبط بزرگی برای آن‌ها بود. حداقل می‌توانستند رودخانه را به‌طور دائم کنترل کنند تا بفهمد در صورت حمله و تلاش ایران برای عبور از رودخانه، ما در چه حجمی و چگونه عبور می‌کنیم تا بتواند عکس‌العمل به‌موقع و مناسبی را نشان بدهد، اما با این تاکتیک اشتباه، امکان هرگونه اقدامی از عراق سلب شد.
سوم اینکه رزمندگان و پیاده‌نظام ما و همچنین یگان‌هایی که از رودخانه عبور می‌کنند باید در همان شب اول بین 14 تا 25 کیلومتر مسیر را طی می‌کردند تا خودشان را به جاده‌ی اهواز-خرمشهر، که حد مرحله‌ی اول پیشروی بود، برسانند تا آنجا تجدید سازمان و تجدید آرایش کنند و حمله را ادامه بدهند. لذا این مسافتی که رزمنده‌ی پیاده‌نظام ما با تجهیزات کامل، 25 کیلومتر را طی کرد، رکورد جالبی از پیاده‌روی رزمی پیاده‌نظام در تاریخ جنگ بود. در حقیقت این یک ماراتن نظامی بود. چون معمولاً یک رزمنده‌ی ورزیده، بیش از 10 کیلومتر در روز نمی‌تواند پیاده‌روی کند. این مسئله را در شرایط اردیبهشت‌ماه خوزستان، که تقریباً گرمای خوزستان آغاز شده و زمین خوزستان که زمین بیابانی است و حرکت کردن بر روی آن مشکل است، در نظر بگیرید.
بنابراین سختی و دشواری پیاده‌روی با تجهیزات کامل به طول 25 کیلومتر در روز، در شرایط جوی و زمینی خوزستان، یکی از ویژگی‌های خاص این عملیات است که در نبردهای قبلی دیده نشده بود. این را نیز در نظر بگیرید که عملیات بیتالمقدس، 26 روز طول کشید؛ یعنی رزمندگان ما 26 شبانه‌روز مداوم در حال رزم بودند. همین خستگی‌ناپذیری و تحمل 26 روز مداوم عملیات از آغاز تا پایان، از دیگر ویژگی‌های شاخص این عملیات است.
این عملیات بین سپاه و ارتش مشترک بود. سطح و نوع تعامل این دو نیرو در این عملیات چگونه بود؟
سطح تعامل این دو نیرو در دو فاکتور فرماندهی و کنترل بسیار بالا بود؛ یعنی فرماندهان به‌طور هماهنگ، همدل و همفکر روی این عملیات کار می‌کردند. حتی نیروهایشان کاملاً در کنار هم به حالت ادغامی حضور داشتند. در واقع نیروهای سپاه و ارتش از لحاظ سازمان، فرماندهی و کنترل در سطح بسیار عالی با هم تعامل داشتند. لذا این دو نیرو وقتی در کنار هم قرار گرفتند، یک حالت هم‌افزایی نیرویی ایجاد شد که طی آن، تخصص، تعهد و تجهیزات و روحیه‌ی رزمندگی در کنار همدیگر قرار گرفتند.
همچنین هماهنگی بین نیروهای زمینی، هوایی، هوانیروز، پدافند هوایی و حتی نیروی دریایی با آوردن «قایق‌های لاستیکی جی‌مینی» برای عبور از رودخانه و همچنین آوردن تکاوران دریایی و تفنگداران دریایی به‌عنوان رزمندگان پیاده‌نظام، یکی از محورهای تاریخی دفاع مقدس ایران است. یعنی در واقع در این عملیات تمامی نیروی ارتش در کنار نیروهای سپاهی و بسیجی با تعاملی سازنده حضور داشتند و به هم‌افزایی رسیدند.
یکی از سؤالات محوری در خصوص جنگ این است که چرا بعد از فتح خرمشهر، جنگ ادامه پیدا کرد؟ چون این تصور وجود داشت که بعد از آزادسازی خرمشهر احتمالاً جنگ خاتمه خواهد یافت. چرا بعد از فتح خرمشهر جنگ ادامه پیدا کرد؟
یک نظر این است که از نظر رزمی و تاکتیکی، جنگ می‌بایست خاتمه می‌یافت. چون اهداف عراق در ایران از دست رفته بود و خنثی شده بود؛ اما اینکه چرا جنگ ادامه یافت، یک بحث تحلیلی مفصل است. به‌طور مختصر بگویم که ایران 22 ماه اشغال عراق در داخل خاکش را تحمل کرده، دچار خسارات و تلفات، مشقت و هزینه شده است، طبق قوانین جنگی این ایران بود که مُحِق بود شرایطش را برای پذیرش آتشبس به عراق اعلام کند.
آیا اصرار ایران برای معرفی متجاوز، غیرمنطقی است؟ آیا درخواست ایران برای دریافت غرامت و خسارتی که عراق به ما بابت ویران کردن 10 شهر وارد کرده بود غیرمنطقی است؟ آیا مطالبه‌ی محاکمه و مجازات رژیم بعثی عراق به علت برافروختن آتش جنگ و جلوگیری از بروز جنگ جدید توسط حکومت قلدر دیگر در جهان، مطالبه‌ای بیجاست؟ آیا درخواست خروج نیروهای متجاوز از مناطق اشغالی ایران غیرمنطقی است؟
هرچند که خوزستان تقریباً آزاد شده بود، اما هنوز حدود شش تا هفت هزار کیلومتر مربع از خاک ایران در مناطق ایلام و کرمانشاه دست عراق باقی مانده بود. هنوز شهرهای خسروی، قصرشیرین و نفت‌شهر در اشغال عراق باقی مانده بود. لذا برای بازپس‌گیری مناطق بازمانده در اشغال، یا باید عراق این مناطق را داوطلبانه تخلیه می‌کرد و یا باید جنگ با عراق را ادامه می‌دادیم تا این مناطق پس گرفته شود.
اگر این دست عراق باقی می‌ماند و مذاکرات آغاز می‌شد، در واقع عراق از برگ برنده‌ی در اختیار داشتن زمین به‌عنوان گرو استفاده می‌کرد؛ یعنی ما نمی‌توانستیم امتیازی از عراق بگیریم، چون عراق در مقابل، زمین‌های ما را در اختیار داشت و در اِزای آزادسازی و عقب رفتن از آنجا، مطالباتی مطرح می‌کرد. اگر مناطق اشغالی را پس نمی‌گرفتیم، عراق نمی‌پذیرفت که اشغالگر و متجاوز است؛ یعنی نه از مناطق اشغالی عقب می‌رفت، نه غرامتی پرداخت می‌کرد و کماکان از موضع برتر صحبت می‌کرد.
آزادسازی خرمشهر چه تأثیری در راهبرد جنگی ایران و عراق داشت؟
مهم‌ترین تأثیر آن این بود که ایران از حالت یک کشور اشغال‌شده، به حالت کشوری که اشغالگر را از خاکش بیرون کرده و دست برتر را دارد، تبدیل شد. در واقع راهبرد نظامی ما در سال اول جنگ، دفاع در مقابل متجاوز بود. در سال دوم، راهبرد ایران، آزادسازی مناطق اشغالی بود. بعد از عملیات بیتالمقدس و اخراج متجاوز از خاک ایران، راهبرد ایران، تعقیب متجاوز در داخل خاک خودش، برای تنبیه او قرار گرفت.
راهبرد عراق بعد از این عملیات، به دفاع در داخل خاک کشور خودش تغییر یافت. در واقع عراق می‌خواست تا جبهه را کوچک کند و در یک جبهه‌ی کم‌عرض‌تر، ولی با عمق بیشتر و بسیار مستحکم و فشرده در مقابل ایران دفاع کند.
فرایند طراحی عملیات بیتالمقدس چقدر طول کشید؟
با کار مداوم، حدود پانزده الی بیست روز. فرایند طراحی عملیات، فرایندی است که ابتدا با یک تفکر و اندیشه و در پاسخ به یک سؤال اصلی شروع می‌شود و آن اینکه برای تحقق اهداف چه کنیم؟ بر این اساس، بعداً طرح کلی به‌صورت مشروح درمی‌آید و مشخص می‌شود که یگان‌های عمل‌کننده، اعم از یگان‌های پشتیبان، مثل توپخانه، هوانیروز و نیروی هوایی و یگان‌های رزمی چه کار باید بکنند. بنابراین طراحی عملیات یک فرآیند گسترده است؛ یعنی یک طرح عملیاتی ممکن است صد صفحه باشد که وظایف یگان‌های مختلف را برشمرده و شرح داده و تعیین کرده است. لذا طراحی عملیات یک عمل ناگهانی نیست.
جمله‌ی عارفانه‌ی «خدا خرمشهر را آزاد کرد» که امام خمینی (ره) فرمود همیشه به یاد داشته باشیم. چون همه‌ی ملت ایران در این عملیات شرکت داشتند. رزمندگانی با لباس‌های مختلف، از سازمان‌های مختلف و با فرم‌های مختلف در این جبهه شرکت داشتند.
طراح عملیات ابتدا شمای کلی طرح را در نظر می‌گیرد، روی آن بحث و بررسی می‌کند که تا چه حد به موفقیت نزدیک است؟ نقاط مثبت و منفی آن چیست؟ یک برآورد از خسارات و تلفات احتمالی و همچنین از میزان موفقیت طرح ارائه می‌کند. لذا همه‌ی این موارد را لحاظ می‌کند تا طرح جامع عملیات به‌صورت مشروح تهیه شود. اینکه گفته شد پانزده الی بیست روز فرایند طراحی عملیات بیتالمقدس طول کشیده، یعنی اینکه این طراحی خیلی سریع صورت گرفته است. معمولاً طراحی عملیات بیش از این‌ها زمان می‌برد.
در پایان، اگر نکته و سخن پایانی دارید، لطفاً بفرمایید.
فقط این نکته را بگویم که فتح خرمشهر را هیچ‌کس به خودش نسبت ندهد. هیچ‌کس «منم منم» نکند. جمله‌ی عارفانه‌ی «خدا خرمشهر را آزاد کرد» که امام خمینی (ره) فرمود همیشه به یاد داشته باشیم. چون همه‌ی ملت ایران در این عملیات شرکت داشتند. رزمندگانی با لباس‌های مختلف، از سازمان‌های مختلف و با فرم‌های مختلف در این جبهه شرکت داشتند. همه‌ی ملت ایران با پشتیبانی از جبهه در این عملیات حضور داشتند؛ پدری که فرزندانش در جبهه بودند، همسری که شوهرش در جبهه حضور داشت، مادری که فرزندش در جبهه بود. لذا همه در جبهه حضور داشتند.
در هیچ جای جهان، شهر 36میلیونی وجود ندارد، اما در ورودی خرمشهر تابلویی نصب کرده بودند که روی آن نوشته بود: «به خرمشهر خوش آمدید، جمعیت: 36 میلیون نفر» این یعنی همه‌ی ملت ایران در آزادسازی خرمشهر حضور داشتند. اتفاقاً مدتی قبل، در خرمشهر بودم. در ورودی آن نوشته بود: «به خرمشهر خوش آمدید، جمعیت: 75 میلیون نفر» این در واقع یک نماد است؛ یعنی این شهر توسط ملت ایران آزاد شده است و هرکس در این شهر هست نماینده‌ی کل جمعیت ایران است.
*با تشکر از اینکه وقت خود را در اختیار برهان قرار دادید/انتهای متن/
*استاد و پژوهشگر هیئت معارف جنگ شهید سپهبد علی صیاد شیرازی
منبع : پایگاه تحلیلی تبیینی برهان
انتهای مطلب
