«هر کجا افتخاری کسب کرده ام خود را فرزند بیرجند معرفی کرده و گفته ام هر چه دارم از آن بیرجند و مدرسه شوکتیه است. چون استخوان بندی علمی من در این جا شکل گرفت» و این سخن مردی است که امروز جهانیان او را به القاب مختلفی از جمله “پدر علم جغرافیا و هواشناسی” ایران می شناسند.
پرفسور گنجی در بیان خاطراتش همواره از گذران دوران کودکی خود در روستای ماهوک به نیکی یاد می کند و در بیان خاطراتش بارها و بارها درباره علاقه اش به موطن اصلی اش یعنی بیرجند چنین می گفت: « وقتی خارج از کشور هستم قلبم برای تهران می تپد، به تهران که می رسم دلم هوای بیرجند می کند و وقتی به بیرجند می آیم دوست دارم به خیرآباد بروم»
اینچنین بود که هرگاه به بیرجند می آمد حتما راهی خانه کودکی هاش در کوچه پس کوچه های خیابان خیرآباد می شد و با تنفس در فضای خاطراتش جانی زنده می کرد و آرامشی می یافت.
دکتر محمدحسن گنجی در سال 1291 خورشیدی در بیرجند به دنیا آمد. در 6 سالگی وارد مدرسه شوکتیه بیرجند شد. در مدرسه شوکتیه رسم بر این بود که به شاگرد نخست، شاگرد دوم و شاگرد سوم به ترتیب مدال طلا، مدال نقره و یک کتاب نفیس هدیه می‌دادند و گنجی در طول 6 سال تحصیل چهار مدال طلا و دو نقره به دست آورد و در جشن پایان دوره که آن مدال‌ها را به سینه زده بودم چنان احساس سربلندی می‌کرد که به بیان خودش”گویی قلعه ی خیبر را فتح کرده بود.”
فراگیری دانش
گنجی پس از به پایان رساندن تحصیلات متوسطه در زادگاه خود یعنی بیرجند در مهرماه 1309 خورشیدی به تهران آمد تا حقوق بخواند. ولی در تهران متوجه شد که بیشتر استادان مدرسه عالی حقوق آن زمان، فرانسوی هستند و چون زبان فرانسوی نمی‌دانست به دارالمعلمین عالی رفت که نخستین بنیاد آموزش عالی آن زمان بود.
دارالمعلمین عالی که در 1307 بنیان‌گذاری شده بود، دو گروه “فلسفه و ادبیات” و “تاریخ و جغرافیا” داشت. گنجی در رشتهی تاریخ و جغرافیا نام‌‌نویسی کرد و پس از سه سال در 1312 لیسانس آن رشته را دریافت کرد.
از آنجا که گنجی در کنکور اعزام به خارج در بخش معلمی تاریخ و جغرافیا مقام اول را به دست آورده بود، در 25 شهریور 1312 همراه با حدود 90 نفر دیگر که 20 نفر از آنان از دانش‌آموختگان دانشسرای عالی بودند، به فرانسه فرستاده شد. چون در دبیرستان شوکتی بیرجند تا اندازه‌ای با زبان انگلیسی آشنا شده بود، او را با 12 نفر دیگر از دانشجویان که به زبان انگلیسی آشنایی داشتند، پس از چند روز ماندن در پاریس به لندن فرستادند.
گنجی در مهرماه 1317 به ایران بازگشت و با عنوان دبیر(امروزه در رتبه‌بندی علمی دانشگاهی به آن مربی می‌گویند) در دانشکده ادبیات و دانشسرای عالی به تدریس جغرافیا پرداخت. دوره‌ی خدمت دبیری او 14 سال به طول انجامید و چون با مقررات آن روز هرگز نمی‌توانست بدون درجه‌ی دکترا، استاد دانشگاه شود با استفاده از فرصت مطالعاتی در شهریور 1331 به آمریکا رفت. او پس از دوسال تحصیل در دانشگاه کلارک (در شهر ورستر ایالت ماساچوست) که از مراکز بسیار معتبر آموزش و پژوهش جغرافیا بود، درجه دکترا در جغرافیا را به دست آورد. گنجی پس از بازگشت به تهران، پس از چندماهی به درجه دانشیاری در جغرافیا ارتقا پیداکرد و به موقع استاد شناخته شد. او پیش از تابستان 1354 که بازنشسته شد به استادی ممتاز دانشگاه مفتخر شد.
خدمات علمی و آموزشی
گنجی روی هم 37 سال سابقه تدریس داشته است که پس از دانشسرای عالی در دانشگاه تهران و دیگر مراکز دانشگاهی انجام شده است. او از سال 1317 در دانشسرای عالی تدریس کرد. دانشسرای عالی که در سال 1307 بنیان گذاری شده بود، تا آن زمان 8 دوره و نزدیک 150 نفر کارشناس تاریخ و جغرافیا بیرون داده بود.
او با فارغ التحصیلان دوره‌های اول و دوم که از او جلوتر بودند و همچنین با فارغ التحصیلان دوره‌های چهارم و پنجم که پس از او وارد دانشسرای عالی شده بودند، در دوران تحصیل در آن بنیاد آموزشی آشنا شده بودم. او به فارغ التحصیلان دوره‌های ششم و هفتم و هشتم در سال آغاز تدریس در آنجا در کلاس مشترکی درس داده بودم.
همچنین، از سال 1317 تا 1354 با همه کسانی که در این رشته و یا در سال‌های دیگر در گروه آموزش جغرافیا به تحصیل پرداختند، تماس درسی مستقیم داشت. در نتیجه می‌توان گفت که او تاریخ جغرافیای ایران است.
خاطره نویسی از مشخصات زندگی اوست دست کم بین 40 تا 50 جلد کتابچه‌هایی از نوع سررسید را در کتابخانه او می‌توان دید که رویدادهای روزانه زندگی خود را در آنها نوشته است. شرح مسافرت‌های زیاد داخلی و خارجی و مشارکت‌های او در کنگره‌ها و همایش‌های علمی بین‌المللی و برخورد با شخصیت‌های علمی و به ویژه جغرافی‌دان‌ها و بازدید از گروه‌های آموزشی جغرافیا در کشورهای گوناگون و مشاهدات جغرافیایی، از جمله یاداشت‌های ارزشمند گنجی است که بسیار آموزنده هستند.
دستاوردهای مهم
گنجی در 30 سال خدمت دانشگاهی‌اش به مقامات و سمت‌های گوناگونی دست یافت. او خدمت در مراکز غیردانشگاهی را به علت ارتباط کاری با جغرافیا از خدمت در دانشگاه جدا نمی‌دانست و همواره از فرصت‌های مطالعاتی گوناگون مانند مسافرت‌ها و شرکت در کنگره‌ها و همایش‌های بین المللی به سود جغرافیا بهره برداری می‌کرد و کلاس درس خود را زنده و در حال تکامل و تحول نگاه می‌داشت.
همکاری 12 ساله او با وزارت راه آن زمان را می‌توان اوج همکاری او به مراکز بیرون از دانشگاه دانست که 5 سال آن با معاونت پارلمانی آن وزارت همراه بود. او از آن 5 سال برای بنیان‌گذاری و پیشرفت اداره کل هواشناسی وزارت راه بهره برداری کرد.
تلاش دکتر گنجی برای تصویب قانون عضویت ایران در سازمان هواشناسی جهانی
سخن از هواشناسی در ایران در دهه‌ی 1330 آغاز شده بود و در سال 1335 اداره‌ای به نام اداره ی کل هواشناسی درون تشکیلات وزارت راه به وجود آمده بود. از آنجا که پایان‌نامه دکترای گنجی درباره آب و هوای ایران بود، او را به مدیریت آن اداره برگزیدند. پیش از آن، واحد کوچکی در تشکیلات سازمان هواپیمایی کشوری وجود داشت که خود زیر مجموعه‌ی وزارت راه بود و دو سرلشگر وزیر راه و ر ییس هواپیمایی کشوری بودند. رئیس هواپیمایی حاضر نبود که فعالیت هواشناسی از آنجا جدا شود و گنجی پنج، شش سال کوشش کرد تا قانون استقلال هواشناسی در اسفند 1337 به تصویب مجلس سنا رسید. او قانون عضویت ایران در سازمان هواشناسی جهانی را نیز به تصویب آن مجلس رساند.
نگارش‌های گنجی
دکتر گنجی دارای آثار علمی زیادی است که بیشتر به صورت مقاله‌های علمی در مجله‌های داخلی و خارجی به چاپ رسیده است. پایان‌نامه دکترای او درباره آب و هوای ایران بود که نخستین پژوهش درباره‌ی جغرافیای ایران بود. پایان نامه او در سال 1956 به زبان انگلیسی منتشر شد و تا چند سال تنها منبع درباره‌ی آب و هوای ایران بود و هنوز هم به آن ارجاع داده می‌شود. اثر مهم دیگر او، اطلس اقلیمی ایران است که بارها به چاپ رسیده و کتاب مرجع است. او در نگارش کتاب بزرگی به نام ایرانشهر، که یونسکو برای معرفی ایران منتشر کرد، سهم بزرگی داشته است.
گنجی برای چند دانشنامه مقاله‌های مهمی نوشته است. او سرپرست بخش جغرافیای نخستین دانش‌نامه‌ی نوین ایران یعنی دایرالمعارف فارسی به سرپرستی دکتر غلامحسین مصاحب بود و مقاله‌هایی برای آن اثر نوشته است. نگارش مقاله‌های مربوط به جغرافیای ایران در دانشنامه بریتانیکا تا چند چاپ با دکتر محمد حسن گنجی بوده است. او مقاله‌هایی به زبان انگلیسی برای “دانشنامه ایرانیکا” نوشته است که در آمریکا منتشر می‌شود.همچنین، در سال‌های پس از انقلاب اسلامی مقاله‌های بسیاری برای دایره المعارف بزرگ اسلامی و دانشنامه جهان اسلام نگاشته است.
از جمله مقاله‌ای مفصل درباره آب است که به عنوان نخستین مدخل جلد یک دایره المعارف بزرگ اسلامی منتشر شد و در آن آب را از نظر فیزیکی، جغرافیایی و مباحث مربوط به حجم آب در ایران و جهان اسلام و حتی نظر فقیهان و قدیس‌ها درباره‌ی آب بررسی کرده است. یکی از ده‌ها مقاله او در این دایره المعارف، مقاله‌ای با نام “اقلیم و اقالیم سبعه” است که به عنوان یکی از چهارده مقاله‌ی برگزیده همه‌ی جلدهای این دایره المعارف جایزه گرفت.
گنجی از نویسندگان پرکار کتاب‌های درسی نیز بوده است و 14 کتاب درسی را برای دانش‌آموزان آماده کرده است. او درباره‌ی چگونگی آغاز این کار چنین گفته است:
“در خرداد 1335 بود که روزی همایون صنعتی‌زاده از من وقت ملاقاتی خواست و همین که به دفتر محقر آن روز او در طبقه دوم ساختمان کوچکی در خیابان شاه رفتم کتابی کوچک، در قطع بزرگ با جلد رنگی زیبایی به نام جغرافیای طلایی به دستم داد و گفت این یک کتاب درسی درباره‌ی جغرافیای عمومی برا ی مدارس ابتدایی است و اگر ترجمه آن را جایگزین کتاب فعلی سال پنجم ابتدایی کنیم، خدمت بزرگی به توسعه‌ی دانش نوآموزان، خود کردهایم.
او درست میگفت، چوندر آن زمان کتاب جغرافیای ابتدایی روی کاغذ بسیار ارزان با نقشههای سیاه و سفید درهم چاپ میشد. صنعتی‌زاده اضافه کرد که تا مطالب کتاب آماده شود، او فیلم و زینگ آن را فراهم خواهدکرد و کتاب ابتدایی را برابر و مانند جغرافیای طلایی اما به زبان فارسی برای اول سال تحصیلی آماده خواهد ساخت.
قراردادی به مبلغ مختصر 7500 تومان به نام من و دو نفر از شاگردان خوب و جغرافیدان من یعنی شادروانان دکتر لطفالله مفخم پایان و حسین خلیلیفر منعقد شد و آغاز به کار کردیم و طولی نکشید که کتاب جغرافیای سال پنجم ابتدایی با قطع بزرگ و کاغذ مرغوب و عکس‌ها و نقشههای رنگی دلچسب دانش‌آموزان به موقع، به بهای 35 ریالمنتشر شد و هجوم دانش‌آموزان در بعضی شهرها برای دریافت آن به قدری بود که شنیدیم بازار سیاه پیدا کرده و تا جلد ی 150 ریال به فروش رسیده است.
موفقیتی که کتاب جغرافیای پنجم ابتدایی کسب کرده بود، ما را به فکر انداخت که کتابی نظیر آن با همان شرایط و نفیسی درباره‌ی جغرافیای ایران برای سال ششم ابتدایی آماده سازیم ولی دشواری کار در این بود که در مورد این کتاب فیلم و زینگ و نقشه و تصویری در دست نبود و باید همه چیز را از آغاز آماده سازیم. صنعتی‌زاده هنرمند بزرگ و گرانقدر امروز، استاد پرویز کلانتری را که در آن روزها جوانی پرشور و شوق بود پیدا کرد و او سراسر کتاب را با نقاشیهای مناسبحال درباره معیشتهای ایرانی و محیط زیست آنها مزین ساخت.”
انتهای مطلب
