وقتی رژیم عراق نتوانست از این طریق خللی به اراده مردم سردشت وارد کند، در هفتم تیر ۱۳۶۶ آن شهر را با جنگنده‌های خود مورد حمله شیمیایی قرار داد. ساعت 16:30 چند فروند جنگنده عراقی سکوت سردشت را شکسته و هفت بمب شیمیایی در نقاط مختلف شهر رها کردند که یکی از آنها داخل بازار شهر افتاد. طی این حمله بیش از یک سوم مردم شهر مصدوم شدند. بعضی ها سرپایی درمان شدند و مابقی که بیش از هزار نفر بودند و در وضعیت وخیم تری به سر می بردند برای درمان به بیمارستان های ارومیه، تبریز و تهران اعزام شدند که حدود 10 درصد این افراد به شهادت رسیدند.
قابل ذکر اینکه تعداد کمی از مصدومان روز اول و پیش از رسیدن به بیمارستان به سبب شدت مصدومیت آثار عصبی و غیرمتعارف خردل و ایست قلبی زودرس شهید شدند. ولی بیشتر مصدومان هفت الی سی روز پس از حادثه به تدریج در ICUهای بیمارستان ها به شهادت رسیدند. علت مرگ در بیشتر موارد ضعف شدید سیستم دفاعی بدن و نیز آسیب شدید غشای تنفسی و اختلال عمل تنفس در نتیجه آثار خردل (Mustard) بود. گرچه تفاوت هایی در آمار شهدا و مصدومان این حمله دیده می شود با این وجود آنچه مسلم است رنج و عذاب مصدومان بازمانده از این حمله ددمنشانه می باشد.
جنگ افزارهای شیمیایی چگونه سلاحی هستند؟
جنگافزارهای شیمیایی (Chemical Weapons) به سلاح هایی گفته می شود که حاوی مواد شیمیایی خطرناک بوده و باعث کشتار دسته جمعی و نیز مصدوم شدن تعداد زیادی از افراد نظامی و غیر نظامی شوند. مهمترین تقسیم بندی عوامل شیمیایی از دیدگاه نظامی عبارتند از:
مواد سمی تاثیرگذار بر روی انسان که به طور مستقیم نفـرات دشمن را هدف قرار می دهد و دسته دوم شامل علفکشها یا برگزداهاست (Herbicide) که برای کشتار دشمن به کار نمی رود، بلکه برای نابودی محیط زیست و منابع طبیعی که برای بقای بشـر ضروری است به کار می رود.
مواد سمی تاثیرگذار بر انسان شامل عوامل اعصاب، عوامل خون، تاولزاها، خفه کننده ها و ناتوان کننده ها هستند که بسیاری از این عوامل طی سال‌های جنگ از جانب عراقی‌ها علیه رزمندگان ایرانی و نیز مردم غیرنظامی به کار گرفته شدند.
1- عوامل اعصاب (Nerve Agents)
این ترکیبات از راه تنفس و یا پوست جذب می شوند و سیستم آنزیمی انتقالات عصبی را مختل می کند. عوارض ناشی از این عوامل به سرعت بروز کرده و 15 دقیقه پس از مسمومیت ابتدا اسپاسم و انقباض و سپس کما و خفگی و در نهایت مرگ رخ می دهد.
2- عوامل تاولزا (Blister Agents)
نخستین عوارض این عوامل شامل سرخی دور چشم ها و ایجاد تاول است. مصدومیت با این عوامل موجب آسیب مجاری تنفسی، چشم ها و سلول های خونی می گردد. این گازها قادرند از لباس عبور کنند و بخارات آنها تا چندین روز هم خطرناک باقی میماند. از معروفترین ترکیبات تاول زا می‌توان انواع خردل‌های گوگردی و نیتروژنی را نام برد.
3- خفه کننده ها (Choking Agents)
این عوامل تخریب و تورم فوری مجاری تنفسی را موجب می گردند، شش ها در مایعات ترشح شده غرق می شوند و پس از 24 ساعت مرگ فرا می رسد. فسژن از مهمترین اعضای این خانوده است.
4- عوامل خون (Blood Agent)
این عوامل توسط مجاری تنفسی جذب می شوند و از طریق ایجاد اختلال در آنزیم های سلولی، سوخت و ساز سلول ها را برهم می زنند. ازعوارض اصلی این عوامل افزایش سریع آهنگ تنفس می باشد که معمولا پس از 15 دقیقه مرگ فرا می رسد. انواع ترکیبات دارای عامل سیانید اعضای این خانواده هستند، همچنین سیکلون Bکه به وسیله آلمانی ها در اتاق گاز به کار می رفت از این گونه مواد بود.
5- ناتوان کننده ها (Incapacitating Agent)
عوامل ناتوان کننده نظیر اشک آورها (Tear Gas) و تهوع آورها اغلب برای مبارزه با شورش به کار می روند. البته در صورتی که مقدار زیادی از آن جذب شود مرگ آور خواهد بود. ترکیبات آرسنیک‌دار نظیر آدام‌سایت و نیز ترکیباتی نظیر BZ جزو این دسته از عوامل شیمیایی می‌باشند.
جنگ افزارهای شیمیایی از لحاظ نظامی دارای اهمیت ویژه ای هستند؛ زیرا ضمن برخورداری از اهمیت راهبردی، به علت داشتن توان انهدام جمعی، از لحاظ کاربرد تاکتیکی نیز در برخوردهای منطقه ای و محلی کارساز می باشند. افزون بر ویژگی های مذکور، رعب و وحشت ناشی از کاربرد این جنگ افزارها می تواند از لحاظ روانی در بین مردم عادی و نیز کاهش توان رزمی نیروهای نظامی بسیار موثر باشد؛ به طوری که اگر علیه انسانهای بی‌حفاظ و فاقد اطلاع به کار رود، فاجعه ای بس دردناک و مصیبت بار می آفریند.
گرچه عوامل شیمیایی طی دوران باستان به اشکال و شیوه های مختلف به کار رفته است ،با این حال با آغاز قرن بیستم و توسعه بیش از پیش دانش شیمی، زنگ خطر به کارگیری احتمالی و گسترده مواد شیمیایی در جنگ ها برای دولتمردان اروپایی به صدا در آمد و آنها را واداشت طی قراردادی به‌کارگیری این مواد را منع کنند. این قرارداد در سال 1907 بسته شد و به تصویب بیشتر کشورهای اروپایی رسید. با این حال برخلاف قرارداد منع کاربرد سلاح شیمیایی، این جنگ افزار مخوف در مقیاس گسترده ای طی جنگ جهانی اول به کار گرفته شد. از میان عوامل شیمیایی به‌طور عمده فسژن و خردل حدود یک میلیون و 300 هزار سرباز را از صحنه نبرد خارج کرد که تعداد بی شماری از آن ها برای همیشه نابینا شدند و تقریبا 100هزار نفر جان باختند.
روند سریع ساخت جنگ افزارهای شیمیایی جدید و کاربرد وسیع آنها طی جنگ اول جهانی و مهمتر از همه برانگیخته شدن احساسات عمومی باعث شد بیش از 50 کشور معاهده‌ای مبنی بر عدم کاربرد جنگافزارهای شیمیایی را در ژنو امضا کنند که به پروتکل 1925 ژنـو (Geneva Protcol) معروف شد،اما تصمیمی درباره منع ساخت این سلاح ها گرفته نشد. در جریان جنگ جهانی دوم مراکز پژوهشی- نظامی در آلمان، انگلستان، آمریکا و ژاپن به کوشش‌های خود جهت تهیه عوامل شیمیایی با سمّیت زیاد ادامه دادند. در آلمان، سنتز عوامل بسیار سمی اعصاب تابون و سارین آغاز و با تهیه سومان در سال 1944 دنبال شد که سمی‌ترین عامل شیمیایی در جنگ جهانی دوم بود.در کل طی جنگ جهانی دوم با اینکه طرف‌های درگیر (به ویژه انگلستان، آمریکا، شوروی، ژاپن، آلمان و ایتالیا) همگی دارای ذخایر عوامل شیمیایی بودند، ولی از این جنگ‌افزارها استفاده چندانی به عمل نیامد؛ چراکه توازن قوا و وحشت آلمانی ها از مقابله به مثل نیروهای متفقین عامل بازدارنده این اقدام وحشتناک احتمالی بود.
کاربرد عمده این سلاح ها پس از جنگ دوم جهانی طی جنگ ویتنام در دهه 1960، و سال های نخست دهه 1970، بود که آمریکایی ها با به‌کارگیری عوامل شیمیایی خطرناک به ویژه عامل نارنجی آنچنان خسارات جبران ناپذیری به مراتع، جنگلها و محیط زیست ویتنام وارد کردند که هنوز پس از گذشت چهار دهه و با وجود طرح های بزرگ ترمیم، آثار شوم آن برطرف نگردیده است. با این حال گسترده ترین و فجیع ترین کاربرد عوامل شیمیایی ثبت شده پس از جنگ جهانی اول که علیه نوع بشـر به‌کار رفته، در دهه 80 میلادی به وسیله رژیم عراق بوده است. طی سندی که توسط ایران به کنفرانس خلع سلاح ارائه شد، تعداد تک‌های شیمیایی عراق از ژانویه 1981 تا مارس 1988 ،242 مورد تک با حدود 44 هزار قربانی ذکر شده که البته با گذشت بیش از دو دهه از پایان جنگ، آمارها حاکی از رنج بیش از 70 هزار نفر از مصدومان شیمیایی است. ارتش عراق در پی شکست هایی که در خوزستان و مناطق مرزی سرپل ذهاب و قصرشیرین و کردستان متحمل شد؛ بارها از عوامل شیمیایی علیه سربازان ایرانی و همچنین مردم غیر نظامی استفاده نمود و از همه دهشت بارتر فاجعه بمباران شیمیایی شهر سردشت در هفتم تیر 1366 و نیز فاجعه بمباران حلبچــه در اول مارس 1988 (25/12/1366) بود.این وخیم‌ترین مورد به‌کارگیری سلاح شیمیایی از زمان جنگ جهانی اول تا کنون بود که طی آن 5000 نفر از اهالی حلبچه در اثر عوامل شیمیایی جان باختند و 7000 نفر هم مادام‌العمر معیوب و فلج شدند.
جنگ افزارهای بیولوژیک
جنگافزارهای بیولوژیک به طور عمده شامل میکروارگانیسم‌هایی نظیر باکتری‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌ها هستند که جهت ایجاد تلفات و خسارت بر روی انسان، حیوان یا گیاه و یا ایجاد فساد و خرابی در مواد به کار می‌رود. عملیات بیولویک، عملیاتی است که طی آن با قصد و نیت قبلی، عوامل بیولوژیک به وسیله جنگافزارهای مناسب جهت ایجاد تلفات و خسارت بر روی انسان، حیوان یا گیاه و یا ایجاد فساد و خرابی در مواد به کار می‌رود. هدف نهایی از عملیات بیولوژیک در درگیری‌های نظامی ،کاهش مستقیم یا غیر مستقیم قدرت و توان رزمی نفرات دشمن می‌باشد.
سابقه کاربرد عوامل سمی بیولوژیک با هدف قتل انفرادی (ترور) هزاران سال است که انجام می‌شود. سرخ پوستان آمریکا با سابقه تمدن 5000 ساله، همواره در جنگ تیرهای خود را به سم گیاه آغشته می‌کرده اند. همچنین اغلب امامان به وسیله زهر خلفای جور به شهادت رسیدند و نمونه‌های بسیار دیگری چه در تاریخ ایران و چه در تاریخ سایر کشورهای جهان وجود دارد که دال بر ترور افراد به وسیله مواد خوراکی آغشته به سم روی داده است. گرچه سابقه کاربرد عوامل بیولوژیک در جنگ ها به 300 تا 600 سال قبل از میلاد مسیح بر می‌گردد با این حال قدیمی‌ترین کاربرد گسترده عوامل بیماری زا در جنگ علیه دشمن، روش مغول‌ها در شکستن محاصره شهر کافکا در شبه جزیره کریمه (با نام فعلی Feodossija) صورت گرفته است. طی این واقعه به سال 1347 میلادی، مهاجمان به منظور درهم شکستن مقاومت شدید مردم شهر اجساد افراد مرده مبتلا به طاعون یا وبا را به درون شهر پرتاب کردند، بدین ترتیب در مدت کوتاهی طاعون و وبا در شهر شیوع پیدا کرد و مقاوت درهم شکست. از سال ها قبل مشخص شده بود که این عوامل حتی به مقادیر بسیار کم (میکروگرم) دارای خاصیت کشندگی و یا ناتوان کردن می باشند. به عبارت دیگر، اگر چه افکار و اعمال بیوتروریستی همیشه در طول تاریخ وجود داشته است، اما در سال‌های اخیر آن ها را جزو معضلات نوپدید بهداشت عمومی به حساب می آورند. بر اساس اعلام سازمان بهداشت جهانی در حال حاضر 17 کشور در جهان قابلیت تولید چنین موادی را دارند، چون تولید مواد بیولوژیک آسان و نسبتاً ارزان است، و گرچه کشورهای صنعتی از این مواد به عنوان بمب اتمی فقرا یاد می‌کنند با این حال خود بزرگترین زرادخانه این عوامل می‌باشند.
مهمترین پیامد عملیات جنگ میکروبی یا حملات بیوتروریستی، ترس و اضطراب می‌باشد. همه سلاحهای میکروبی توسط حواس قابل شناسایی نیستند، بنابراین هیچ گونه علائم هشدار دهنده‌ای که شخص قادر به مقابله با آن باشد و از خود حفاظت کند وجود ندارد. مجهولات و تردیدهای فراوانی در مورد سلاحهای میکروبی، دوره نهفته و نیز عدم توانایی در پیشگیری از آنها در سر تا سر دنیا وجود دارد.
همچنین وحشت از این عوامل ممکن است آنقدر زیاد باشد که حتی داروهایی مانند آنتی‌بیوتیک‌ها (به‌عنوان انتخاب درمانی) را بی اثر کند. ترس از آلوده شدن توسط افراد مبتلا و یا مبتلا شدن به بیماری در نتیجه ورود به منطقه آلوده نیز از دیگر پیامدهای روانی جنگ بیولوژیک است.
در ضمن بعضی از عوامل بیولوژیک ممکن است بتوانند بعد از گذشت چند سال باعث ایجاد عوارض غیرقابل درمان در افرادی که در معرض خطر قرار گرفته‌اند شوند. امروزه مشخص شده عوامل بیولوژیک دارای اثرات جهش زایی، سرطانزایی، و ناقص‌الخلقه‌زایی بوده و به راحتی می‌توانند عوارض زیانبار خود را در چندین نسل بعد هم برجای گذارند.
در کل عدم قاطعیت سازمان ملل متحد در برخورد و محکوم نمودن کاربرد جنگ افزارهای نامتعارف (unconventional Weapons) به ویژه نوع شیمیایی آن که در واقع زیر پا گذاردن پروتکل 1925 ژنـو بود؛ بیم کاربرد احتمالی این جنگ افزارها را در سایر بحران های منطقه ای و جهانی افزایش داد و مجامع بین المللی را برآن داشت تا با تنظیم و تدوین کنوانسیونی جامع، سعی نمایند بشریت را از وحشت این سلاح مخوف برهانند و بدین‌گونه اعضای کنوانسیون منع گسترش، کاربرد و توسعه سلاحهای شیمیایی برآن شدند نابودسازی کلیه تسلیحات شیمیایی (و بیولوژیک) را سرلوحه کاری خود سازند. با این حال تا رسیدن به آرمان های مورد نظر راه درازی در پیش است و با توجه به اینکه کشورمان ایران یکی از بزرگترین قربانیان جنگ افزارهای شیمیایی می باشد و همچنین با عنایت به وضعیت ژئوپولیتیک ویژه کشورمان و احتمال درگیری های منطقه ای، به‌کارگیری این جنگ افزارها، موضوعی دور از ذهن نمی باشد.
((منابع ))
1- ((سردشت نخستین شهر قربانی))، روزنامه ایران ، سال سیزدهم، شماره 3673، ص 13، 7/4/1386
2- ((قربانیان خاموش جنگ)) الف- عاشقان، روزنامه ایران ، سال دهم، شماره 2834 ، ص 16، 6/4/1383
3- ((سوغات سفیر مرگ در جنگ ایران))، حمیرا حیدریان، روزنامه ایران ، سال یازدهم، شماره 3121 ، ص 14، 13/2/1384
4- صفحه جامعه(ص8)، روزنامه همشهری، سال پانزدهم، شماره 4303، 7/4/1386
5- ((ناله های خاموش))، مجید مهرابی دلجو، روزنامه همشهری، سال پانزدهم، شماره 4303، 7/4/1386
6- اکبری نوشاد، آرش؛ کتاب((جنگافزارهای شیمیایی؛ کاربردها و پیامدها ))، انتشارات سازمان عقیدتی ـ سیاسی ارتش، چاپ یکم، تهران، 1382.
7- اکبری نوشاد، آرش؛کتـاب((جنگ‌افـزارهای کشتـار همگـانـی))، انتشـارات سازمان عقیدتی ـ سیـاسی ارتش، چـاپ یکم، تهـران، 1385.
گردآوری: آرش اکبری نوشاد
کارشناس ارشد شیمی کاربردی
شیمیست ارشد آزمایشگاه شرکت پالایش نفت تبریز
ستوانیکم وظیفه ش.م.هـ
دوران خدمت سربازی 1380-1378
انتهای مطلب
