بررسی عملکردپدافند هوایی در دفاع از خارک در سالهای جنگ تحمیلی

 بنام خدا

بررسی عملکردپدافند هوایی در دفاع از خارک در سال‌های جنگ تحمیلی

سرگرد رضا جهان‌فر^[1]

چكيده

مقاله «پدافند هوایی از خارک در سال‌های جنگ تحمیلی» با استفاده از روش تاریخی- توصیفی و به کمک اسناد و مدارک در پی پاسخ به این سوال است که «عملکرد پدافند هوایی ایران در دفاع از خارک در سال‌های جنگ تحمیلی چگونه بود؟» پاسخ‌گویی به این سوال مستلزم بررسی صدها برگ سند از سال‌های جنگ تحمیلی و مطالعه کتب مختلف و یادداشت‌ها و انجام گفتگو با پیشکسوتان پدافند هوایی و حتی صنعت نفت ایران است.

به رغم گذشت بیش‌ از شش دهه از ملی شدن صنعت نفت در ایران، میزان وابستگی به این صنعت در ایران در دوران جنگ تحمیلی به گونه‌ای بود که در آن سال‌ها نفت به عنوان اصلی‌ترین عامل تولید ثروت ملی و کالایی فرا راهبردی برای ایران مبدل شده بود. این مسئله مورد سوء استفاده عراق قرار گرفت. عراق برای کاهش حجم مقاومت ایران سعی در ایجاد اختلال در فرایند تولید، انتقال و صادرات نفت ایران داشت. مراحل تولید در چاه‌های نفتی، انتقال توسط خطوط لوله، تلمبه‌خانه‌ها و مراکز بارگیری و در نهایت مسیر صادرات نفت حتی در نفتکش‌ها بارها مورد حمله هوایی عراق قرار گرفت. جزیره خارک به عنوان یکی از اصلی‌ترین مراکز صدور و بارگیری نفت ایران آن قدر بمباران شده بود که صدام مدعی شده بود که خارک را با خاک یکسان کرده است. هجوم بی‌وقفه عراق با حمایت مستقیم کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و حمایت اطلاعاتی بسیاری از کشورهای فرامنطقه‌ای توسط نیروهای نظامی و مردمی ایران ناکارآمد شده و خلل جدی در فرایند صدور نفت ایران به وجود نیامد. در این میان پدافند هوایی ایران به عنوان سازمان نظامی کارآمد به رغم وجود مشکلات مختلف توانست ده‌ها فروند هواگرد عراقی را در آسمان ساقط کرده و تعدادی از خلبانان عراقی را به اسارت درآورد و امنیت بخش خارک باشد.

واژگان کلیدی: پدافند هوایی، جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، خارک، نفت

• مقدمه

شاید در نگاه اول صنعت نفت ایران در سال‌های جنگ تحمیلی دو وظیفه مستمر و مداوم تأمین سوخت مورد نياز كشور و تأمين سوخت مورد نياز جبهه ها را بر عهده داشت. اما اهمیت این صنعت فراتر از تأمین سوخت بود. اقتصاد ایران کاملاً وابسته به نفت بود و قطع صدور نفت مترادف با ورشکستگی کشور بود. به همین دلیل مراکز نفتی – خطوط لوله، مراكز پمپاژ نفت، چاه‌ها و اسكله‌ها، مخازن ذخيره‌سازي، بندرها و اسكله‌هاي نفتي – به عنوان مهم‌ترین اهداف حملات هوایی و حتی موشکی عراق شناخته می‌شد. از همان روزهای ابتدایی جنگ، عراق از زمين، هوا و دريا مراكز مختلف وابسته به صنعت نفت ايران را مورد حمله قرار داد و آسيب‌هاي زیادی به آن اماکن وارد كرد. برخی منابع خبری از نقش صنعت نفت ایران به عنوان انگیزه صدام از حمله به ایران نام برده‌اند. روزنامه کویتی القبس به نقل از مقامات عراقی در فروردین ماه 1360 پیرامون اهداف رژیم بعث از آغاز جنگ تحمیلی می‏نویسد:« هدف آن تصرف خوزستان، اشغال چاه‏های نفت و اعلام استقلال آن و تشکیل حکومت موقت می‏باشد» (جلیلوند،1388: 43 و 44) اگرچه تلاش و ترجیح صدام دستیابی به منابع نفتی به صورت سالم و قابل بهره‌برداری بود ولی فرایند ادامه جنگ به گونه‌ای پیش رفت که بعثی‌ها برای شکست ایران سعی در نابودی منابع و تأسیسات نفتی ایران داشتند. در این میان بحث حمله به تاسیسات نفتی جزیره خارک از حدود دو هفته قبل از آغاز درگیری رسمی [در صنعت نفت ایران] مطرح شد. (ضیغمی، 1391، شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی شانا)^[2]

موفقیت عراق در حملات هوایی بر علیه ایران زمینه‌ساز موفقیت عراقی‌ها در جبهه بود. در واقع در سال‌های جنگ تحمیلی حملات هوایی عراق به تأسیسات نفتی ایران، به دو طریق بر توان نظامی جمهوری اسلامی ایران فشار می‌آورد: اول از طریق کاهش امکان تهیه تجهیزات و تسلیحات نظامی که مستقیماً در توان نظامی ایران در جبهه‌ها تأثیر داشت و دوم اینکه از طریق ایجاد مشکلات اقتصادی برای دستگاه‌های دولتی و مردم که پشتیبانی جبهه‌ها را بر عهده داشتند. ( یزدانفام، 1378؛ 15)

پدافند هوایی ایران با استفاده از تجهیزات راداری و موشکی و توپخانه ضدهوایی و بهره‌گیری از هواپیماهای ره‌گیر طرح پدافندی در تعامل کامل با پدافند هوایی سایر سازمان‌های نظامی از جمله نیروی دریایی، موفق به ایجاد پوشش امن برای خارک در برابر هواگردهای عراقی شد. ایجاد این پوشش امن در بسیاری مواقع برای مردم ایران ناشناخته بود و فقط هر ازگاهی، از تریبون‌های رسمی اعلام می‌شد. به عنوان مثال امام جمعه وقت خارک در زمان جنگ تحمیلی در نماز جمعه از مشاهدات خود در خصوص ساقط نمودن موشک زمین به زمین عراقی توسط پدافند هوایی ارتش سخن گفت^[3]. خارک تا پایان جنگ تحمیلی 2834 نوبت مورد هجوم هوایی و موشکی واقع شد[4]. ولی عملکرد دفاع هوایی کشورمان منجر به ناکارآمدی بمباران‌های بعثی‌ها شد.

2. بیان مسأله

مسئله اصلی در این مقاله این است که :

عملکرد پدافند هوایی ایران در دفاع از خارک در سال‌های جنگ تحمیلی چگونه بود؟

3.اهمیت و ضرورت

جزیره خارک به عنوان اصلی‌ترین مرکز صدور نفت ایران نقش غیر قابل انکاری در تأمین منابع مالی ایران در سالهای جنگ تحمیلی داشت. این جزیره و تأسیسات نفتی موجود در آن، آنچنان برای حکومت بعث عراق و همچنین جمهوری اسلامی ایران اهمیت داشت که که کلیدواژه «خارک» بارها توسط صدام حسین و همچنین امام خمینی (ره) مورد استفاده قرار گرفت و بخش اعظمی از توان نیروی هوایی ایران و عراق و همچنین پدافند هوایی ایران را به خود اختصاص داد. یکی از مهمترین مأموریت‌های پدافند هوایی در سال‌های جنگ تحمیلی، حفظ و حراست از صنعت نفت ایران در برابر حملات هوایی عراق بود. این مأموریت از چاه‌های نفت شروع شده و با تحویل نفت به مشتریان نفت ایران خاتمه می‌یا‌فت. در واقع بیشترین حجم گسترش جنگ افزار و مأموریت‌های انجام شده در سطح کشور در پدافند هوایی مربوط به حفظ و حراست از فرایند صدور نفت ایران (از تولید تا صدور) است.

بررسی و مطالعه عملکرد پدافند هوایی ایران در دفاع از خارک و فرایند صدور نفت ایران، ضمن ثبت مقطعی حساس از تاریخ ایران، به عملکرد و گذشته پدافند هوایی به عنوان سازمان نظامی تأثیرگذار بر سرنوشت کشور اشاره می‌کند. همین مسئله منجر به یادآوری تجربیات گذشته و انتقال آن به نسل جوان‌تر خواهد شد. اگرچه بیان رشادت‌های فرزندان این سرزمین در سال‌های جنگ تحمیلی منجر به ایجاد احساس عزت و سرافرازی و تحت تأثیر قرارگرفتن مخاطبین خواهد بود.

اگر این ثبت و ضبط انجام نشود، بخش مهمی از عملکرد پدافند هوایی و همچنین صنعت نفت کشور در خارک فراموش خواهد شد. فراموشی و عدم درس آموزی از گذشته منجر به تکرار رخدادهای پیشین با هزینه بیشتر خواهد شد.

4. هدف و سوال تحقیق

هدف این پژوهش بررسی عملکرد پدافند هوایی ایران در دفاع از خارک است. لذا سوالی که محقق به دنبال پاسخ‌‌گویی به آن می‌باشد این است که «عملکرد پدافند هوایی ایران در دفاع از خارک در سال‌های جنگ تحمیلی چگونه بود؟»

5.روش تحقیق

در این مقاله از اسناد و مدارک کتابخانه‌ای استفاده شده و به روش تاریخی- توصیفی به رشته تحریر درآمده است.

6. مبانی نظری تحقیق:

• موقعیت جغرافیایی جزیره خارک

خارک (خارگ) یا جزیره خارک، دارای اهمیت فراوان اقتصادی وموقعیت خاص در جهان از نظر صدور نفت می‌باشد. این جزیره در ۳۸ کیلومتری ساحل ایران (بندر گناوه) در خلیج فارس و جزئی از استان بوشهر و از توابع شهرستان بوشهر محسوب می‌شود. شهر خارک به مرکزیت بخش خارک ۸۱۹۶ نفر جمعیت دارد. همچنین این جزیره در حدود ۵۷ کیلومتری شمال غربی بوشهر و ۳۰ کیلومتری بندر ریگ واقع شده است. دارای هشت کیلومتر طول (شمال- جنوب) و چهار کیلومتر عرض می‌باشد. ارتفاع متوسط آن از سطح دریا حدود سه متر و از نظر موقعیت جغرافیایی در ۵۰ درجه و ۲۰ دقیقه طول شرقی و ۲۹ درجه و ۱۵ دقیقه عرض شمالی قرار دارد. خارک دارای تابستان‌های گرم همراه با شرجی و رطوبت محلی و به ندرت بارندگی می‌باشد. طول دوره گرما در این جزیره حدود هشت ماه است. در اواخر پاییز، به‌خصوص آذرماه باران‌های پاییزی شروع می‌شود که کیفیت هوا را بهبود می‌بخشد. زمستان جزیره کوتاه است. (حجامی، جهانفر، 1391، پرتال آجا، مقاله)

جزیره خارگ به واسطه موقعیت و عمق مناسب دریائی، مکان مناسبی برای صدور نفت و محصولات پتروشیمی بحساب می آید و از این جهت از اهمیت والایی برخوردار است[5]. جلال آل احمد در کتاب « جزیره خارگ، در یتیم خلیج فارس»، به توصیف تاریخ و جغرافیا و فرهنگ مردم این جزیره پرداخته است. (آل احمد، 1361)

• تأثیردرآمدهای نفتی(صادرات نفت) بر حیات اقتصادی ج.ا.ا در زمان جنگ

اقتصاد ایران در زمان جنگ تحمیلی متکی بر درآمدهای نفتی بود. در واقع اقتصاد تک محصولی ایران از طریق فروش نفت خام فرصتی برای زنده ماندن پیدا کرده بود. عدم پرداخت حقوق کارکنان دولت می‌توانست منجر به بروز نارضایتی عمومی شود. کاهش درآمدهای فروش نفت منجر به بروز خلل در برنامه‌ریزی دولت ایران در اداره کشور می‌شد. حمایت از جبهه جنگ در برابر حکومت بعث عراق و تأمین نیازمندی‌های جنگ برای کشور امری غیر قابل انکار و ضروری بود. از منظر کشورهای قدرتمند، نفت مهم‌ترین عامل آسیب‌پذیری ژئوپلتیکی ایران بود. (حکمتیان، 1392؛ 121) طبیعی بود که دشمنان ، برای اعمال فشار به ایران از طریق ایجاد محدودیت در فرایند استخراج، انتقال، فرآوری و پالایش و صدور نفت اقداماتی انجام دهند. گری سیک مشاور کارتر رییس جمهور اسبق آمریکا گفته بود: « عامل عمده ادامه جنگ توسط ایران، صدور نفت توسط این کشور است و تا موقعی که نفت از ایران صادر می‌شود، جنگ ادامه خواهد یافت. بنابراین باید جریان صدور نفت ایران را قطع کرد.» (حکمتیان، 1392؛ 132 به نقل از معاونت سپاه ، 1368)   

• کارکرد جزیره خارک برای اقتصاد ج.ا.ا

کاهش درآمد نفت و حتی متوقف شدن صدور نفت از طریق خارک ضربه بزرگی به کشور وارد می‌کرد. حفاظت از جزیره خارک به عنوان اصلی‌ترین محل صدور نفت ایران به دغدغه مسئولین کشوری و لشکری مبدل شده بود. دولت ایران در هشت سال جنگ تحمیلی ١١٠ میلیارد دلار درآمد نفتی داشت که این درآمد علاوه بر اداره کشور باید صرف نیازمندی‌های جنگ در برابر عراق هم می‌شد. (جنوبی، 1393، شانا، مقاله)[6] بخش اعظم درآمد صنعت نفت ایران به وسیله فروش نفت از طریق پایانه‌های مستقر در خارک به دست می‌آمد.

جزیره خارک در اقتصاد ایران دارای چنان اهمیتی بود که نشریه نیویورک تایمز از طرح حمله آمریکا به ایران این گونه پرده‌برداری کرده است که: « فهرستی از اهداف و تأسیسات در ایران تهیه شده است که در صورتی که ریگان رییس جمهوری آمریکا صلاح بداند، مورد حمله قرار خواهند گرفت… اعتقاد بر این است که طرح‌های اضطراری شامل حملات علیه تأسیسات نظامی و اقتصادی از جمله بندر اصلی نفتی ایران در جزیره خارک است» (یزدانفام، 1378؛ 101)[7]

جزیره خارک که پایانه اصلی فروش نفت ایران در زمان جنگ محسوب و روزی دو میلیون بشکه نفت از آنجا صادر می‌شد، بیش از 90 درصد نیازهای ارزی ایران را تأمین می‌کرد، دائماً در معرض گزند و آسیب جنگنده‌های عراقی قرار داشت، اما پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران مانعی در برابر آسیب‌دیدگی کامل این جزیره در برابر عراقی‌ها و متحدان پشت پرده‌اش بود.

• دفاع هوایی از خارک

در سال‌های جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، خارک از جمله اولین مکان‌های مورد حمله عراق بود. در این خصوص رادیو آمریکا در دهم شهریور 1366 در گفتاری در خصوص تاریخچه جنگ نفت‌کش‌ها اعلام کرد که :« در اولین روز تهاجم نیروهای زمینی عراق به ایران، نیروی هوایی عراق نیز وارد عمل شد و ترمینال نفتی ایران در جزیره خارک را بمباران کرد…» (یزدانفام، 1378؛ 517) حملات هوایی عراق به جزیره خارک تا آخر جنگ ادامه داشت. با گسترش جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، آزادسازي مناطق اشغالي و تغییر توازن نظامي به نفع جمهوری اسلامی ایران، کشورهاي غربي و منطقه براي جلوگيري از پيروزي کشورمان، فشارهاي اقتصادي خود را تشديد کرده و با تجهيز عراق براي حمله به مراکز اقتصادي، پالایشگاه‌ها، تلمبه‌خانه‌ها^[8]، پايانه‌هاي نفتي و نفتکش‌هاي حامل نفت ايران، درصدد تضعيف هرچه بیشترتوان اقتصادي ايران گام برداشتند.^[9]

بنا به نظر برخی نویسندگان –نظیر ناویاس و هوتن- حمله عراق به خارک، شاید تلافی موفقیت چشمگیر ایرانی‌ها بر روی زمین و در جبهه‌ها بود. پایانه نفتی خارک یکی از اهداف کلیدی حملات عراق برای کاهش تولید نفت ایران بود. عراق به این نتیجه رسیده بود که انهدام تأسیسات نفتی خارک، ضربه شدیدی به اقدامات جنگی ایران وارد خواهد کرد.  (ناویاس، هوتن، 1392؛ 102الی 107)

پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران با استقرار کارکنان و تجهیزات خود در پالایشگاه‌ها، تلمبه خانه‌ها، پتروشیمی‌ها، نیروگاه‌ها و پایانه‌های نفتی همچون جزیره خارک، اسکله‌ها، مشارکت فعالی در تأمین امنیت هوایی نفتکش‌ها، تنگه هرمز و … و در واقع دفاع از فرایند صدور نفت ایران داشت. یکی از مهم‌ترین اهداف عراقی‌ها در سال‌های جنگ تحمیلی، جلوگیری از صدور نفت ایران از جزیره خارک بود. برای این منظور ترفندهای مختلفی توسط ارتش عراق برای دستیابی به اهداف مورد نظر به کار بسته شد. باتوجه به اینکه دفاع هوایی ایران قبل از انقلاب اسلامی متکی بر دفاع هوایی هواپایه بود و از سامانه‌های موشکی زمین به هوا در فرایند دفاع هوایی آن گونه که باید، استفاده نمی‌شد، ولی در منطقه عملیاتی خارک و اهواز به دلیل وجود منابع نفتی و اهمیت راهبردی آن، سامانه­های موشک هاوک برای حفاظت از تأسیسات نفتی و نیروگاهی مستقر شده بود. لذا ارتش عراق برای نابودی تأسیسات مستقر در خارک تدارک گسترده‌ای پیش بینی کرده بود. حضور پدافند هوایی در جزیره خارک در سال‌های جنگ تحمیلی آن چنان بالا بود که پدافند هوایی از نظر نظامی خارک را اداره می‌کرد. (امیری، 1392، مصاحبه با روزنامه شرق)

• یگان های شرکت کننده و تجهیزات مورد استفاده در پدافندهوایی از خارک

از سال‌های پیش از انقلاب اسلامی، خارک از جمله مناطقی بود که تحت حفاظت سامانه‌های پدافند هوایی زمین پایه نظیر هاوک قرار داشت. علاوه بر این هواپپماهای ره‌گیر و رادارهای پیش اخطار پدافند هوایی و همچنین سامانه‌های موشکی و توپخانه‌ای مستقر بر روی ناوهای نیروی دریایی ارتش وظیفه حفظ و حراست از آسمان جزیره خارک را بر عهده داشتند. برای نخستین بار، تجهیزات پدافندهوایی در دی ماه سال 1353 به استعداد یک گردان زمین بهوا -شامل 2 آتشبار اورلیکن و یک آتشبار توپ 23 میلی‌متری به جزیره اعزام شدند و یگان پدافند هوایی خارک تشکیل شد. در سال 1356 عملاً گروه پدافند هوایی خارک تشکیل شد. بعدها سامانه پدافند هوایی هاوک هم به این تجهیزات اضافه شد.

علاوه بر تجهیزات فوق، رادار دریایی ARI که متعلق به نیروی دریایی ارتش بود هم در ارتقاء توان پدافند هوایی خارک موثر بود، به گونه‌ای که نفراتی از پدافند هوایی برای هماهنگی بیشتر در رادار فوق مستقر بودند. پس از خریداری سامانه پدافند هوایی اسکایگارد، سامانه‌های اسکایگارد نیز  به ترکیب تجهیزات افزوده شد. در سال 1364 نیز سایت دوم هاوک در حوالی اسکله گوگرد خارک مستقر شد. در طول سال‌های جنگ تحمیلی نفرات جدول زیر به عنوان فرماندهان گروه پدافند هوایی خارک انجام وظیفه کردند. (تقی زاده، جنابی، 1392؛ 312)

 از جمله رادارهای پدافند هوایی که در سال‌های دفاع مقدس، فرایند دفاع هوایی از خارک را تحت پوشش خود قرار دادند، می‌توان به رادارهای بندر امام (ره)، بوشهر و… اشاره کرد. در این میان هدایت بسیاری از هواپیماهای شکاری و ره‌گیر نیروی هوایی ارتش که وظیفه دفاع از خارک را بر عهده داشتند، از رادار بوشهر -مرکز کنترل گزارشات ^[10](CRC) بوشهر- انجام می‌شد. ضمن اینکه در جزیره خارک رادار سطحی نیروی دریایی به کشف اهداف کمک کرده است و کارکنان پدافند هوایی به صورت مأمور در رادار خارک حضور می‌یافتند و اطلاعات مورد نیاز را دریافت می‌کردند. از جمله سامانه‌های پدافند هوایی زمین پایه مستقر در خارک به سامانه‌های پدافند هوایی هاوک، اسکای گارد، اورلیکن 35 میلی‌متری، سامانه‌های ضدهوایی 23 میلی‌متری و دوش‌پرتاب‌های سام-7 می‌توان اشاره کرد. هواپیماهای اف-14 و اف-4 نیروی هوایی نیز با هدایت رادارهای پدافند هوایی در ایجاد پوشش امن آسمان خارک نقش بی‌بدیلی ایفا کردند. در اکثر مواقع سال‌های جنگ وضعیت آمادگی رزمی در جزیره خارک قرمز بود.

نگاهی به جدول عملکرد رادار و مرکز کنترل گزارشات بوشهر (جدول عملکرد عملیاتی هشت سال دفاع مقدس CRC بوشهر) نشان‌دهنده میزان کارایی و تأثیرگذاری پدافند هوایی در دفاع از خلیج فارس به ویژه خارک است.

جدول عملکرد عملیاتی 8 سال دفاع مقدس CRC بوشهر^[11]

• شدت و میزان عملیات های تهاجمی نیروی هوایی ارتش عراق

عراق برای دستیابی به راهبرد خود، جنگ افزارهای متناسب با شرایط جغرافیایی اهداف را در اختیار می‌گرفت که همین مسئله نشان‌دهنده حمایت گسترده از عراق بود. در مقابل، ایران با محدودیت‌های فراوان برای دفاع مواجه بود. از جمله این که در خصوص حمله عراق به خارک و اهداف دریایی، در بهمن 1361 خبرگزاري‌هاي جهان از تقاضاي عراق از فرانسوي‌ها مبني بر دريافت هواپيماهاي دريايي سوپراتاندارد خبر دادند. سوپراتانداردها، هواپيماي مناسب عمليات‌هاي هوا به دريا و داراي سرعتي معادل 1200 كيلومتر در ساعت مي‌باشند. اين هواپيما قادر به طي مسافت 7200 كيلومتري در عمليات است و با توجه به تجهيز آن به رادارهاي مخصوص چند كاره، قادر به رديابي و شليك به كشتي‌ها از فاصله 130 كيلومتري است. بنابراين، هواپيما براي حمله و انهدام هدف نياز به نزديك شدن به آن را ندارد. چند ماه بعد از پخش خبر فوق، خبرگزاري‌ها خبر موافقت فرانسه را نسبت به تحويل پنج فروند جنگنده سوپراتاندارد مجهز به موشك‌هاي اگزوسه به عراق اعلام كردند، البته بعد‌ها تحويل پنج فروند سوپراتاندارد به اجاره يا قرض دادن آنها تغيير يافت. هم‌زمان، جنگ رسانه‌اي خبرگزاري‌هاي غربي و عراقي‌ها آغاز شد. آنها در تبليغات خود اعلام مي‌كردند كه «عملكرد هواپيماهاي سوپراتاندارد و موشك‌هاي اگزوسه مناسب بوده و كارايي خود را در جنگ فالكلند به اثبات رسانده‌اند» (حسینی، 1377:  229) و يا «دفاع ضدهوايي ايران در مقابله با هواپيماهاي سوپراتاندارد ناتوان است» و اينكه «سوپراتانداردهاي فرانسوي براي منهدم كردن جزيره خارك به عراق تحويل داده مي‌شود» چندي بعد رسانه‌هاي جهان خبر از تحويل هواپيماهاي ميراژ اف1 با توانايي شليك موشك اگزوسه به عراق تا پايان سال مسيحي رادادند.» (حسینی، 1377: 233)

البته سخنان اميدبخش رهبر كبير انقلاب اسلامي، ايمان قوي، سد آتش مستحكم پدافند هوايي در خارك، استقرار سامانه‌هاي پدافند هوايي بر روي كشتي‌ها، انهدام چندين فروند ميراژ، ابتكار عمل ساخت گوي‌هاي فلزي و استفاده از كشتي‌هاي غرق شده براي انحراف موشك‌هاي اگزوسه در اطراف جزيره خارك و ساير اقدام‌هاي انجام شده در كم اثر ساختن جنگ رواني دشمن در ارتباط با سوپراتاندارد كاملاً مؤثر بود، به‌گونه‌اي كه شعار كودكان ايراني اين بود كه «سوپراتاندارد را دود هوا مي‌كنيم…».

پس از شكست برنامه فوق، روزنامه فرانسوي ليبراسيون در گزارشي نوشت: «تحويل سوپراتاندارد‌ها [به عراق] يك سلاح جنگ رواني است، زيرا اين هواپيما قادر به انهدام پايانه نفتي خارك نيست و…» (حسینی، 1377: 244) در واقع عراق پيش‌بيني كرده بود كه در كوتاه‌ترين مدت مي‌تواند ايران را از منبع اصلي درآمد نفتي محروم ساخته و با بمباران جزيره خارك و ساير تأسيسات نفتي، شريان حياتي اقتصاد ايران را قطع كند، اما در عمل پيش‌بيني صدام محقق نشد، زيرا نيروي هوايي عراق در نابودي و وارد كردن ضربات اساسي به تأسيسات نفتي ايران در خارك ناتوان بود. بنا به ادعاي عراقي‌ها در شش ماهه اول سال 1364 بيش از 800 پرواز جنگي به قصد انهدام تأسيسات نفتي خارك انجام شد. (حسینی، 1387: 25). در اين ميان آنچه كه غير قابل انكار است عملكرد خوب پدافندهوايي در دفاع از جزيره خارك است. منطقه خارك بيش از  2834 بار آماج حمله هوايي و موشکی دشمن قرار گرفت ولي كاركنان صنعت نفت توانستند تأسيسات و اسكله هاي صادراتي نفت خام را به سرعت تعمير كنند تا مشكلي در امر صادرات ايجاد نشود. (رضایی، 1391، مشعل نیوز)

بهره‌گیری از امکانات و پایگاه‌های کشورهای عربی برای حمله به خارک از دیگر اقدامات نیروی هوایی عراق بود. «کنت آر. تیمرمن» در کتاب «سوداگری مرگ» به این نکته اشاره کرده است. برابر مطالب کتاب تیمرمن :« میراژهای عراقی پس از سوخت‌گیری در پایگاه "قلعه صالح" در جنوبی‌ترین نقطه عراق، باید 750 کیلومتر  پرواز کنند تا به خارک برسند و میراژ برای همین فاصله  و نه بیش‌تر می‌توانست سوخت‌گیری کند، ولی یک اشتباه، یک مانور اضافی باعث می‌شد که سوخت میراژ تمام شده و جنگنده به دریا سقوط کند. بنا براین بعید به نظر می‌رسید که خلبان‌های عراقی به چنین مأموریتی تن دردهند. افسران نیروی هوایی کویت بعدها گفتند که عراقی‌ها [برای حل این مشکل] از پایگاه نیروی هوایی "علی السالم" کویت در طول جنگ و به دلخواه خود استفاده می‌کرده‌اند. این منطقه پایگاه میراژهای اف-1 کویت بود و چون در رأس خلیج فارس قرار داشت، راه عراقی‌ها را 200 کیلومتر به خارک کوتاه می‌کرد و این امر به خلبانان عراقی کمک شایانی می‌کرد…» (یزدانفام، 1387؛ 134 و 135)[12]

با توجه به موارد بالا، عراق برای حمله به خارک نه تنها با حداکثر توان خود، بلکه با کمک امکانات کشورهای هم پیمان خود -کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و کشورهای غربی و شرقی- به خارک حمله کرده است. 

تسلیحات و تجهیزات  مورد استفاده عراقی‌ها

عراقی‌ها با استفاده از هواپیماهای میگ23- و میراژ و بالگردهایی با برد کمتر از 200 مایل به نام سوپرفرلئون که مجهز به موشک‌های اگزوسه بودند حملات خود به مراکز نفتی، خارک و کشتی‌های تجاری و نفت‌کش‌ها  را آغاز کردند -نیروی دریایی عراق قبل از آغاز جنگ تعداد12 فروند هلیکوپتر سوپرفرلون مجهز به  اگزوسه در اختیار داشت که بعد از شروع جنگ ناوگان فوق باکمک فرانسوی‌ها تقویت شد (حسینی، 1387: 51)- نزدیک‌ترین پایگاه عراقی‌ها برای استفاده در حملات هوایی در نزدیکی شهر «نصیره» قرار داشت که این پایگاه در فاصله‌ای حدود 250 کیلومتری شمال‌غرب خلیج فارس  و 500 کیلومتری جزیره خارک قرار داشت.

 لذا در ابتدا عراقی‌ها جهت حمله به کشتی‌ها و جزایر نفتی ایران دچار مشکلاتی بودند. اما در ادامه جنگ، فرانسه پنج فروند ازهواپیماهای سوپراتاندارد را دراختیار عراقی‌ها قرار می‌دهد تا شراکت خود در جنایات ارتکابی بعثی‌ها راتکمیل کند. – به ویژه اینکه تامدت‌ها خلبان‌های فرانسوی هدایت سوپراتانداردهارا برعهده داشتند-. البته  درسال‌های 1364 و 1365 و با توجه به ارتقاء سطح روابط عراق و آمریکا و برخی دیگر از کشورها، که منجر به موافقت و یا سکوت غرب در خصوص دریافت برخی تجهیزات جدید نظامی توسط عراق شد^[13]، این‌بار عراق 24 فروند میراژ F1 با قابلیت‌های جدید از فرانسه دریافت کرد. این مسئله منجر به افزایش قابل ملاحظه توان رزمی هوایی عراق شد تا آنجا که برای نخستین بار عراقی‌ها توانایی حمله به مسافت دورتری از عمق خاک ایران نسبت به حملات قبل را کسب کردند. حملات مکرر به پالایشگاه اصفهان و تهران شاهدی بر این مدعاست. به همین ترتیب حملات عراق به جزایر لارک، سیری، بیش از 60 حمله هوایی به خارک دریک دوره شش ماهه، استفاده از سوخت‌گیری هوایی جهت حمله به مسافت  بیشتری در خلیج فارس -که البته با استفاده از حریم هوایی کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز همراه بود- در همین راستا تلقی می‌شود.

 بعدها روسیه نیز چندین فروند هواپیما ازنوع میگ و سوخو دراختیار عراقی‌ها قرارداد. البته حملات عراقی‌ها در اکثر موارد با پاسخ کوبنده فرزندان ایران اسلامی همراه بود تاجایی که آن‌ها مجبور به تغییر مکرر تاکتیک‌های حمله بودند. به عنوان مثال پس از آنکه در بهمن ماه 1366سه فروند میراژ F1EQ5 عراقی هدف یک فروند اف14 ایرانی قرار گرفتند و یا اینکه تعدادی از میراژها توسط پدافندهوایی ارتش سرنگون شدند، عراقی‌ها تأکید بیشتری بر همراهی میراژهای مسلح به اگزوسه توسط میگ-23، میگ25 و یا حتی بمب‌افکن‌های سنگین توپولوف بی-22 داشتند. معمولاً میگ‌های 25 جهت مصون ماندن از آتش پدافندهوایی، بالاترین سقف پروازی را در آسمان تجربه می‌کردند. باتوجه به همین ارتفاع بالای پرواز، موشک‌ها و یا بمب‌های مورد استفاده آنها فاقد دقت لازم بود و بهره عراقی‌ها از این نوع هواپیما درامور شناسایی سود بیشتری داشت تا بمباران و یا حمله موشکی. در هجدهم مهر 1360پدافند هوایی نيروي هوايي ارتش جمهوري اسلامي ايران از مبادی ذی‌ربط درخواست دریافت اطلاعاتی در خصوص میگ-25 می‌کند. پیش‌ازاین، دریافت میراژهای فرانسوی توسط نیروی هوایی عراق مشخص شده بود^[14]. گزارش‌هایی به پدافند هوایی می‌رسد که در آن نوع هواپیمای عراقی نامشخص است. بررسی‌های بعدی نشان می‌دهد که این مسئله مربوط به هواپیمای میگ-25 بوده است که از جزیره خارک عکس‌برداری کرده است(جهان‌فر، 1393: 32)^[15]

بیشتر حملات هوایی میگ-25 علیه تهران، اصفهان و خارک بود (روح افزا، 1392، فایل صوتی مصاحبه) ^[16] البته این مطلب به آن معنا نیست که سایر نقاط کشور از گزند میگ-25 در امان بودند.

نیروی هوایی عراق با استفاده از دوهواپیمای سوخت‌رسان آنتونوف از نوع 12BP سعی در حل مشکل سوخت‌رسانی به هواپیماهای خود به منظور افزایش برد حمله داشتند. البته روش دیگری که با دریافت سری جدید هواپیماهای میراژ از فرانسه استفاده می‌شد، روش سوخت‌گیری جنگنده به جنگنده بود. درسال 1366 تعداد 30 فروند دیگر از میراژهای مدل اف یک EQ6 و چندین فروند میراژ مدل دوسرنشینه BQ به عراق تحویل داده شد. ضمن اینکه تعدادی از میراژهای قدیمی‌تر که ازمدل‌های EQ و EQ2 بودند به سطح بالاتر EQ6 ارتقاء یافتند. بعدها عراقی‌‌ها از مدل EQ7نیز بهره‌مند شدند. میزان استفاده عراق از میراژها به حدی بود که در تابستان 1990 تعداد 133فروند میراژ اف1 در اختیار عراق بود و بزرگترین استفاده کننده از این نوع هواپیما پس از فرانسه عراقی‌ها بودند. ضمن اینکه عراق در آن زمان ششمین نیروی هوایی بزرگ جهان بود.

شیوه حمله هواپیماهای عراقی به خارک

فرماندهی پدافند هوایی در تخلیه اطلاعاتی یکی از خلبانان به اسارت درآمده میگ-25، اطلاعات ارزشمندی در خصوص میگ-25 به دست می‌آورد. «برابر اظهارات خلبان میگ-25 اسیر عراقی، برای هدف قرار دادن هواپیماهای میگ-25 شناسایی و بمب‌افکن و شکاری- ره‌گیری می‌توان از مطالب بسیار مهم که ذیلاً شرح داده می‌شود استفاده کرد و به میزان بسیار زیادی از هدف قرار گرفتن بعضی شهرهای ایران به خصوص تهران و قم و اصفهان جلوگیری کرد. پس از بازگشت هواپیمای میگ-25 از مأموریت‌های بمباران یا عکس‌برداری و یا شکاری ره‌گیری برای فرود در پایگاه‌های خود در عراق، اقدام به شیرجه از درون خاک ایران می‌کند و از عمق حدود 200 کیلومتری داخل خاک ایران، عمل کم کردن ارتفاع (Descend)^[17] می‌کند که در این حالت می‌توان با استقرار آتشبارهای موشک زمین به هوا در مسیر بازگشت آن‌ها در نزدیک مرز، ضربه ناگهانی و غافلگیرکننده به این هواپیما وارد كرد. برای این کار می‌توان یک نقشه خوب و ساده طرح کرد و به کار گرفت:

حال بر اساس اعترافات خلبانان اسیر عراقی به شرح مکان‌هایی که میگ-25 قبل از حمله به خارک اقدام به کم کردن ارتفاع خود می‌کند می‌پردازیم: (جهان‌فر، 1393: 95 الی100) « پس از بازگشت هواپیماهای میگ-25 از بمباران و یا عکس‌برداری بندر بوشهر و یا جزیره خارک، هواپیماها از ارتفاع 21 کیلومتری به تدریج از نزدیکی جزیره فیلکه کویت شروع به کم کردن ارتفاع کرده و در مرز عراق به ارتفاع 11 کیلومتر می‌رسد. هواپیماهای میگ-25 در زمان بازگشت و اقدام به کم‌ کردن ارتفاع (شیرجه) در خاک ایران و یا برای فرود در پایگاه خود به علل زیر بسیار آسیب‌پذیر است:

الف- ارتفاع این هواپیماها پایین است به‌طوری‌که می‌توان آن را به وسیله موشک‌های زمین به هوای هاوک یا هر نوع دیگر به راحتی هدف قرار داد به شرطی که [اين سامانه‌هاي پدافندي] در محلی قرار داده شوند که مسیر بازگشت هواپیماها و مسافتی حدود 50 کیلومتری مرز عراق باشد زیرا در این منطقه ارتفاع هواپیما حدود 9 الی 10 کیلومتر هست.

ب- هواپیمای میگ-25 در موقع بازگشت و شروع به کم کردن ارتفاع برای فرود سرعتش کاسته شده و تقریباً به 600 کیلومتر در ساعت می‌رسد که در این سرعت می‌توان این هواپیما را با هر نوع موشک زمین به هوا هدف قرار داد.

پ- به علت کم بودن سوخت در موقع بازگشت این هواپیماها نمی‌توانند مجدداً اقدام به اوج گرفتن كند و سرعتش بیشتر از 900 کیلومتر نخواهد بود.

در اول تیرماه 1366 و پس از تخلیه اطلاعاتی خلبانان عراقی، معاون عملیاتی فرماندهی پدافند هوایی از گروه‌های پدافند هوایی تابعه و درگیر جنگ و نوار مرزی می‌خواهد که صحت‌وسقم گفته‌های خلبان میگ-25 را بررسی کنند که در نتیجه مورد تأیید هم قرار  می‌گیرد…»^[18]

• ابتکار عمل پدافندهوايي در دفاع از خارک

دفاع در برابر دشمنی که تا پایان جنگ با حمایت کشورهای غربی و شرقی، سه بار نیروی هوایی خود را بازسازی کرده است و از وجود مستشاران مختلف بهره‌مند است به ابتکار عمل نیاز دارد. پدافند هوایی در برابر نیروی هوایی عراق ابتکاراتی داشت که برخی از آنها در مقالات دیگر توضیح داده شد. از جمله ابتكارهاي مؤثر كاركنان پدافند هوايي جمهوري اسلامي ايران در دفاع از جزيره خارك و در طول جنگ كه بر اثر مهارت و سطح آموزش بالاي آن‌ها حاصل شده بود، انهدام موشك‌هاي رها شده از هواپيماها و بالگردهاي عراقي به سمت مناطق و نقاط آسيب‌پذير بود. اين در حالي بود كه ايران در زمان جنگ، سامانه‌هاي پدافند هوايي ضدموشك در اختيار نداشت. اين ابتكار در مقابل موشك‌هاي عراقي نيز به كار گرفته شد و موفقيت‌آميز بود. يكي از فرماندهان پدافند هوايي جمهوري اسلامي ايران در زمان جنگ، در مصاحبه با يكي از نشريات^[19] با بيان خاطراتي از اين ابتكار، به بالا رفتن هزينه حمله عراقي‌ها پس از دستيابي پدافند هوايي ايران به آن اشاره مي‌كند. همچنین سرتیپ دوم ستاد شاهرخ شهرام از پیشکسوتان پدافند هوایی که سابقه خدمت در خارک را دارد در خاطره‌ای به ابتکار در انهدام موشک‌های اگزوسه اشاره کرده است: « رژیم بعثی به وسیله بالگردهایی که در اختیار داشت [بالگردهای سوپرفرلئون] توانست با موشک‌های ضد ناو  اگزوسه [اگزوسه] در ارتفاع پایین یکی از نفت‌کش‌های ما را در جزیره خارک مورد هدف قرار دهد و سامانه‌های پدافندی ما برای اولین [بار] بود که با چنین موشکی برخورد می‌کردند که بتواند در کمترین سطح ارتفاع و خارج از برد راداری ما تا نقطه اصابت حرکت کند و این مسئله کار را برای ما پیچیده می‌کرد. از طرفی هم وضعیت جزیره خارک برخلاف تاکتیک پدافندی است؛ به گونه‌ای که پدافند می‌گوید سامانه‌های راداری من باید یک تا دو کیلومتر جلوتر از نقطه آسیب‌پذیر باشد تا پیش از آن‌که دشمن آن منطقه را ببیند پدافند آن را تحت پوشش راداری خود داشته باشد؛ اما متأسفانه در خارک این جریان برعکس بود و اسکله ما 1500 متر جلوتر از سامانه‌های پدافندی مستقر بود و کشتی‌ها، نفتکش‌ها و همچنین چاه‌های نفت متعاقب آن قرار داشتند و ما در پشت این نقاط حساس راهبردی مستقر بودیم؛ لذا این [مسئله] کار را برای ما دشوار می‌کرد؛ زیرا دشمن در زمان حمله زودتر از ما بر این مناطق تسلط چشمی داشت. همان شب در پست فرماندهی جزیره خارک جلسه‌ای با حضور تمامی پرسنل پدافند [هوایی] مستقر در جزیره برگزار شد؛ که در این نشست از جوان‌ترین فرد تا فرماندهان ارشد نظامی حضور داشتند و به‌ خوبی به یاد دارم که در آن زمان بنده نیز به‌عنوان یک افسر ستوان دوم در این جلسه حضور داشتم و چون شرایط خاص و ویژه بود، همه خود را ملزم می‌دانستند که فکر کنند تا راه برون‌رفت از این وضعیت بحرانی آشکار شود؛ از این رو هریک از افراد از تجربیات کار خود با سامانه ها و متعاقب آن ایده خود را برای مقابله با تهدید ارائه می‌دادند و چون در این جمع کارکنان بخش فنی هم حضور داشتند، برخی نظرات که زمینه اجرایی نداشت را رد می‌کردند و نظراتی که به لحاظ فنی و عملیاتی مغایرت نداشت را کنار هم قرار می‌دادند؛ که در نهایت با جمع‌آوری نظرات و برآوردهایی که صورت گرفت تصمیم بر این شد؛ که با تاکتیک جدید از سامانه‌هایی که در اختیار داشتیم، استفاده کنیم. ما از زمان شلیک موشک اگزوسه تا زمان انهدام آن در سطح آب، فقط  4.5 ثانیه وقت داشتیم و اگر این زمان کوتاه به 5 ثانیه می‌رسید دیگر کار تمام شده بود و موشک با یکی از کشتی‌های ما اصابت کرده بود. به یاد دارم با به کارگیری تکنیک جدید در استفاده از سامانه‌ها[ی پدافند هوایی]، اولین موشک  اگزوسه را در فاصله زمانی کمتر از 4 ثانیه در ارتفاع دو متری سطح دریا منهدم کردیم و این روند تا انهدام 11 موشک اگزوسه رژیم بعثی ادامه پیدا کرد و باعث شد تا امنیت در این منطقه حساس برقرار بماند. هر کدام از این اتفاقات سرآغاز تکوین یک روش و تاکتیک جدید در عرصه دفاع هوایی بود؛ که به ما یاد می‌داد و می‌فهماند "شاید یک سامانه، دارای قابلیت‌هایی باشد که در دستورالعمل استفاده از آن ثبت نشده است" و یا اینکه می‌توان به گونه‌ای دیگر هم عمل و بازدهی لازم را کسب کرد.» (کامکار، 1394، خبرگزاری دفاع مقدس)  اين ابتكارها نه‌تنها منجر به نابودي موشك‌هاي هوا به سطح اگزوسه عراقي بر فراز خارك شد، بلكه در موارد بسياري موشك‌هاي سي- 601 نيز طعمه سامانه‌هاي پدافندهوايي جمهوري اسلامي ايران در خارك شدند.

از جمله دیگر ابتکارها، تغییر در تاکتیک و  شیوه دفاع بود. برای مقابله با هواگردهای دشمن، کارکنان پدافند هوایی خواستار تغییر در شیوه دفاع هوایی شدند و نوآوری از خود به ثبت رساندند. برابر اسناد دفاع مقدس «حملات دشمن به باندها و تأسیسات پروازی هم چنان ادامه دارد. یگان‌های زمین بهوای [پدافند هوایی] خارک پیشنهاد می نمایند در صورتی که هواپیماهای اف – 14 بتوانند هواپیماهای دشمن را مجبور به پرواز در سطح پایین نماید، یگان خارک قادر به انجام عکس العمل بهتر و انهدام بیشتر هواپیماهای عراقی خواهد گردید و …»^[20]

• نکاتی از عملکرد پدافند هوایی در دفاع از خارک

هدف قرار دادن اولین میگ-25 عراقی در دفاع از خارک

با توجه به اینکه در سال‌های دفاع مقدس، پدافند هوایی از نظر ساختار سازمانی به عنوان زیرمجموعه نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران شناخته می‌شد، هر نوع موفقیت آفند هوایی و پدافند هوایی وابسته به هماهنگی کامل این دو بخش بود. از جمله موارد موفقیت مجموعه دفاع هوایی کشور-اعم از آفند هوایی و پدافند هوایی- به فرایند دفاع هوایی از خارک و ساقط کردن اولین میگ -25 عراقی می‌توان اشاره کرد. این رخداد در 11 آذر 1361 در پی ره‌گیری و سپس درگیری هوایی اف-14 ایرانی و میگ-25 عراقی به وقوع پیوست. هر دو هواپیما در این درگیری هوایی از راهنمایی و هدایت افسران کنترل شکاری کشور خود سود بردند. در واقع این نبرد را باید نبرد رو در روی پدافند هوایی دو کشور دانست. زیرا نحوه هدایت هواپیمای شکاری تا هدف و مراقبت از فضای اطراف درگیری هوایی که توسط ایستگاه رادار انجام می‌شود، نقش مهمی در موفقیتِ ره‌گیری و سپس درگیری هوایی دارد. گاهی نیز هدایت هواگردها به صحنه نبرد رو در روی افسر کنترل شکاری پدافند هوایی ایران و افسران رادارهای ثابت و متحرک عراق در ایستگاه رادار ام‌القصر، بصره، جزیره بوبیان (کویت)، آواکس عربستانی و حتی رادارهای ناوهای هواپیمابر آمریکایی مبدل می‌شد.

در ساقط کردن میگ-25 عراقی نیز، افسر کنترل شکاری به خوبی به وظیفه‌اش عمل کرد. در اين خصوص «معاون عملیاتی [وقت] فرماندهی پدافند هوایی اعلام می‌كند… افسر کنترلر شکاری، آگاهانه و با تجربه کافی دقیقاً کلیه روش‌های مربوط به مقابله با هواپیمای میگ-25 را به‌کاربرده است^[21]…»

شرح ماجرای درگیری هوایی اف-14 و میگ-25 عراقی در اطراف خارک برابر اسناد این گونه است: «در ساعت 13:16 مورخه 11 آذرماه 1361، هدف هوایی که با سرعت 1200 ناتیکال مایل و ارتفاع 67000 پا توسط رادار[های] بندر امام و بوشهر کشف شد. به منظور مقابله با آن به هواپیمای شکاری اف-14 گشت هوایی منطقه خارک با معرف پروازی (درنا 11) واگذار و هواپیمای مذکور به سمت آن هدایت می‌شود. هدف در فاصله 75 مایلی، به وسیله رادار هواپیمای شکاری کشف و در فاصله 70 مایلی، یک تیر موشک فینیکس به سمت آن شلیک می‌شود. خلبان هواپیمای اف-14 مسیر خود را ادامه می‌دهد و سقوط هواپیمای دشمن را به چشم خود مشاهده می‌كند. این گزارش خلبان به وسیله دیده‌بانان مستقر در سکوی نفتی نوروز تأیید می‌شود و اولین هواپیمای میگ-25 دشمن در موقعیت EQ3045 سقوط می‌كند^[22] [این سقوط به وسیله خلبان میگ-25 دشمن که در بهمن‌1365، هواپیمایش در آسمان شهر اصفهان مورد اصابت قرار گرفت و اسیر شد، نیز تأیید شد.]»

• روایت‌ها (مصاحبه با صاحب‌نظران)

روایت مسئولان وزارت نفت

«علیرضا ضیغمی» که در سال‌های جنگ تحمیلی ریاست منطقه نفتی خارک را بر عهده داشت در این خصوص گفت: «یکی از مهم ترین کارهایی که دشمن انجام داده بود، طراحی جزیره‌ای مشابه خارک در عمق بیابان‌های خاک عراق بود و این امر به دلیل حساسیت بسیار بالای این جزیره برای آن‌ها بود. آن‌ها حتی موقعیت اسکله شرقی و غربی خارک را طراحی کرده و مرتب [در] آنجا عملیات تمرینی انجام می‌دادند. این نقشه آنها‌، برای آشنایی با مناطق حساس جزیره به منظور بمباران دقیق آنها بود تا هنگام عبور از سد پدافند [هوایی]، صحیح و دقیق عمل کنند؛ به همین ترتیب بود که دشمن بعثی موفق شد در روز شانزدهم مرداد 1365، ضلع جنوبی و ٢٥ شهریور همان سال ضلع شمالی اسکله تی را به طور کامل بمباران کند. همه چیز کاملاً برنامه‌ریزی و تمرین شده و حتی زمان بمباران در ساعات قبل از ظهر و گرما و شرجی وحشتناک جزیره انجام می شد و در چنین شرایطی بود که کار خاموش کردن شعله‌ها و بازسازی تأسیسات باید صورت می‌گرفت.» (ضیغمی، 1391، شبکه اطلاع رسانی نفت و انرژی شانا)^[23]

شدت حملات عراق به مراکز مربوط به صنعت نفت و صنایع وابسته به گونه‌ای بود که شایعه نابودی جزیره خارک توسط رسانه‌های غیرایرانی بارها مخابره شد. تقریباً پس از انجام هر حمله هوایی عراق به خارک، عملیات روانی وسیعی با محوریت این پیام که خارک کارایی خود را از دست داده است، شروع می‌شد.

در همان ایام (24 مرداد 1364) صدام مدعي يكسان شدن جزيره خارك با خاك مي‌شود كه با توجه به ادعاهاي قبلي صدام در خصوص انهدام كامل جزيره خارك، اين مسئله از سوي امام امت به سخره گرفته مي‌شود و امام (ره) در اين خصوص مي‌فرمايند: «مگر صدام قبلاً نگفته بود كه جزيره خارك را نابود كرده است؟ چيزي كه نابود شده كه ديگر نيازي به نابودي مجدد ندارد…».  امام (ره) عدد ٤٩ را به کار برده بودند و فرموده بودند ٤٩ بار گفتید خارک را از بین بردیم، مگر چند بار می شود یک جزیره را از بین برد. این گواهی می‌داد به این که آنان هرگز موفق نشدند به این هدف شوم خود دست پیدا کنند و از بین بردن جزیره خارک و قطع صادرات نفت خام از دل آب های خلیج همیشه فارس، تنها یک خیال خام بود. (ضیغمی،1391، شانا)

روایت سرتیپ براتعلی غلامی

امیر سرتیپ دکتر براتعلی غلامی فرمانده اسبق پدافند هوایی در مقطعی از جنگ تحمیلی به عنوان رییس عملیات گروه پدافند هوایی خارک و نماینده شهید سرلشکر عباس بابایی- معاون وقت عملیات نهاجا- تجربه حضور مستقیم در فرایند دفاع از خارک را بر عهده داشت. گفتگو با وی حاوی اطلاعات ارزشمندی از فرایند دفاع از خارک است: «در آن زمان صدور نفت ما از جزیره خارک قطع شده بود و به دستور شهید بابایی که آن زمان معاون عملیات نیروی هوایی بودند، من را فرستاده بودند خارک…من سوار یک هواپیمای بونانزا شدم و با شهید بابايي به سمت خارك پرواز كرديم. خلباني بونانزا را شهيد بابايي بر عهده داشت. پس از رسيدن به خارك، توسط شهيد بابايي به عنوان رييس عمليات گروه پدافند هوايي خارك و نماينده تام‌الاختيار نيروي هوايي معرفی شدم. شهيد بابايي هم به تهران برگشت.

اسکله‌های «تی» و «آذر‌پاد» و حتی «اس‌پی‌ام»‌‌های صادر‌کننده نفت مورد اصابت قرار گرفته بود. من زمانی رفتم خارک که صدور نفت ایران برای مدت 10 روز قطع شده بود، زمانی رفتم خارک که مسئول جنگِ وزارت نفت، از عملكرد پدافند هوايي ناراضي بود. اسمش دکتر شهاب بود. من در چنین موقعیتی با فشار و زور شهید بابایی به خارک رفتم. قبل از آن، به طور کلی سامانه صدور نفت ما را بمباران کرده بودند. من از آن روز با درجه سرگردی به عنوان رئیس عملیات گروه پدافند هوايي خارك شروع به خدمت کردم. در همان ده پانزده روز اول، با مدد خداوند و همکاری نیروها، صدور نفت راه اندازی شد و با تمهیداتی که انجام شد؛ دیگر عراق نتوانست خارک را بمباران کند و به جز هواپيماهاي ميگ-25 که از ارتفاع بالا بر سر ما بمب می‌ریختند، هیچ هواپیمای دیگری در مدت یک سالی که من در خارک خدمت کردم، نتوانست خارک را بمباران کند و اسکله «تی» و «آذر‌پاد» به فعالیت خود ادامه می‌دادند. در آن یک سالی که من در خارک بودم یک دژ محکم در خارک درست کردیم. خدا مرحوم «سینکی» را رحمت کند. ايشان مسئول هشت رسد «اسکای‌گارد» بود. سایت‌های «هاوک» را به دو سايت افزايش داديم. من یک سال در خارک بودم و آن زمان دست كم روزی پنج تا شش بار جزیره خارک بمباران می‌شد. به دليل حضور قدرتمندانه پدافند هوايي و ممانعت از موفقيت نيروي هوايي عراق، صدور نفت ما دوباره راه افتاد. در خارك با كاركناني از پدافند هوايي در برابر دشمن ايستاديم كه همان كاركنان در قرارگاه رعد هم حاضر بودند. مثل آقای «سینکی»، «صادق‌نژاد» و…

 ببینید من در خارك فرمانده گروه نبودم. شهید بابایی گفته بود که تو در خارك به اندازه معاون عملیاتی نیروي هوايي اختیار داری. هر کاری تشخيص مي‌دهي درست است انجام بده. من رئیس عملیات جزیره خارک شدم. من از فرماندهی گروه‌هاي پدافندي امیدیه و تبریز رفتم خارک. خودتان مي‌دانيد یعنی چه. یعنی نه شغل برایم مهم بود و نه چیز دیگری… شهید بابایی تقریباً هر 10 روز یک‌بار، با همان هواپیمایی که من با ایشان به خارک آمده بودم وارد خارک می‌شدند. ایشان در همان شب به من گفتند که با وضعیتی که در خارک ایجاد کردید و با وجود این مواضع و سايت هاي پدافند هوايي دیگر به وجود شما در خارک نیازی نیست. در آن زمان مدیریت پدافند در معاونت عمليات نيروي هوايي به وجود نیامده بود و شهید بابایی این مدیریت را تشکیل دادند و من را هم به عنوان مدير پدافند هوايي معاونت عملیات نیروي هوايي منصوب کردند… جزیره خارک اعتباری است برای پدافند هوایی. گسترش‌های تجهيزات پدافند هوايي در آنجا معرکه بود.» (غلامی، 1392، فایل صوتی)

سرتیپ دکتر براتعلی غلامی در مورد تجهیزات به کار گرفته شده در خارک گفته است: « جزیره پیش از این یک سایت هاوک داشت و ما هم توانستیم 15 روزه یک سایت دیگر هاوک در آنجا احداث کنیم. 8 رصد موشک «اسکای گارد» هم دور جزیره کشیدیم و سپاه نیز مقدار زیادی «توپ 23 میلی متری و توپ 57 میلی‌متری» در اختیار ما گذاشت. با اینکه تمام کارها را انجام داده بودیم اما شرکت نفتی‌ها احساس می‌کردند که هنوز جزیره امن نیست. اما به آن‌ها دل و جرات دادیم و نخستین کشتی را بارگیری کردیم. در جزیره فقط یک لوله نفت سالم مانده بود. پس از آن شرکت نفتی‌ها که دیدند در روزهای نخست جزیره تبدیل به یک «گنبد آهنی» و امن شده است، شبانه‌روز کار کردند و پالایشگاه به حالت اولش بازگشت. چراکه در روز اول توانستیم چهار هواپیمای دشمن را ساقط کنیم و حدود 65 موشک «کرم‌ابریشم» را که به سوی جزیره شلیک می‌شد، منهدم کردیم. پس از آن دشمن نمی‌خواست که جزیره مانند قبل به صدور نفت بپردازد. برای همین در برخی روزها حدود 40 بار به جزیره حمله می‌کرد اما همه این حمله‌ها بواسطه وجود پدافند قوی ناکام گذاشته می‌شد. یکی از کارهای نادرستی که در دوران رژیم پهلوی انجام شده بود همین این تمرکز صدور نفتی ما در جزیره خارک بود و به غیر از این جزیره در مکان‌های دیگر اسکله نداشتیم. اگرچه چند تا از اسکله‌های نفتی متحرک در دریا بود اما آن‌ها کارآیی لازم را نداشتند.» (غلامی، 1395، روزنامه جمهوری اسلامی، مصاحبه)

روایت شهید سرلشکر منصور ستاری در خصوص دفاع از خارک و صنعت نفت

شهید سرلشکر منصور ستاری در گزارشی از عملکرد نیروی هوایی و پدافند هوایی در سال‌های دفاع مقدس در دفاع از صنعت نفت اشاره می‌کند: « از آن جا که تأمین هزینه‌ی جنگ ارتباط مستقیم با صدور و فروش نفت داشت، از این رو عراق تصمیم گرفته بود با قطع صدور نفت ایران از طریق حمله به جزیره‌ی خارک و نفتکش‌ها، موجبات تضعیف نیروهای ما را فراهم آورد، و در این راه، غرب کمک‌های بسیاری به او کرد. به عنوان مثال، غربی‌ها هواپیماهای سوپراتاندارد که برای نیروی دریایی تولید می‌شد و می‌توانست با پرتاب موشک‌های ضدِ کشتی " اگزوسه" در روز یا شب تهدیدات جدی و وسیعی را در ارتباط با راهبرد قطع صدور نفت ایران، متوجه جزیره‌ی خارک و لنگرگاه کشتی‌های نفتکش و کاروان‌های کشتی تجارتی در خلیج فارس بنماید، در اختیار رژیم بعث عراق قرار دادند. هم چنین جهت رفع نقاط ضعف عراق در پروازهای دشوار در شب بر روی آب، هدایت این هواپیماها در فاصله‌ای بسیار دور از مراکز فرماندهی و کنترل نیروی هوایی، با قرار گرفتن هواپیماهای آواکس  آمریکا و عربستان در شبکه و هم چنین حضور ناوشکن‌های آمریکایی در نقاط تعیین شده که عملاً به صورت نقطه نشانه‌های روی آب و دستگاه‌های کمک ناوبری در روز و شب، هدایت قسمت‌هایی از پرواز خلبانان عراق را به عهده داشتند. در آن زمان وضعیت طوری بود که وقتی هواپیماهای شکاری ایران برای درگیری و رویارویی با حریف به سمت هواپیماهای عراقی هدایت می‌شدند، هواپیماهای عراقی به سمت ناوشکن‌های امریکایی و سواحل جنوبی خلیج فارس رفته و با پناه گرفتن در حریم استقرار شناورهای بیگانه و بهره‌گیری از حدود قلمرو فضایی دوَل جنوبی خلیج فارس و سوء‌استفاده از احترام جمهوری اسلامی ایران به اصول و قوانین بین‌المللی، از معرکه خارج می‌شدند. نیروی هوایی ما در این مقطع از جنگ، مسؤولیت بسیار سنگینی در حمایت و پشتیبانی از عملیات دریایی به عهده داشت.

با همه‌ی حمایت‌هایی که از کل راهبرد جنگی عراق در منطقه می‌شد، بخصوص حمایت‌های چشم‌گیر بین‌المللی از نیروی هوایی آن کشور، با این وجود عراق موفق به قطع صادرات نفت جمهوری اسلامی نگردید. به طور مثال، طبق آمار موجود از بهار سال 1361 تا پاییز 1363، با انجام 40 نوبت حمله و بمباران به جزیره خارک، عراق نتوانست خلل مهمی در صدور جریان نفت از این جزیره راهبردی ایجاد نماید. این در حالی بود که تعداد قابل توجهی از هواپیماهای حمله‌ور شکاری بمب‌افکن خود را در مصاف با شبکه‌ی دفاع هوایی این جزیره از دست داده، حمله‌های بسیار زیادی به این جزیره نیز قبل از هر اقدامی توسط نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران خنثی گردیده بود. یک فروند از هواپیماهای سوپراتاندارد که پیش‌بینی می شد بتواند در جنگ نفتکش‌ها تعادل قوا را بر هم زده و تا حدودی برای عراق سرنوشت‌ساز باشد، در همان ابتدای عملیات‌شان مورد اصابت موشک‌های هواپیماهای شکاری رهگیر نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت و در آب‌های خلیج فارس سرنگون گردید. گزارش تأیید نشده‌ای از اصابت و سرنگونی دومین هواپیما نیز حکایت می‌نمود که عراق ناگزیر 2 فروند سوپراتاندارد باقی مانده از مجموع هواپیماهای استیجاری را به فرانسه باز پس فرستاد.» (ستاری، 1389، پایگاه اطلاع رسانی حوزه)

روایت حجت‌الاسلام والمسلمین حسن روحانی

حجت‌الاسلام والمسلمین حسن روحانی رییس جمهور کشورمان که در مقطعی از جنگ تحمیلی مسئولیت ستاد کل پدافند هوایی کشور را بر عهده داشت، در مورد نقش پدافند هوایی و نیروی هوایی در حفظ امنیت فرایند صدور نفت ایران و به ویژه شهید ستاری گفته است: «… اون روز که دشمن تصمیم گرفت ارز را از این کشور محروم کند، صادرات نفت را قطع کند، تصمیم گرفت جزیره خارک و اسکله‌ها را غیرقابل استفاده بسازد، در سال 1363، این تصمیم جدی استکبار بود که توسط عراق و سایر مزدورانشون اجرا می‌شد. صادرات نفت ایران برای اولین بار برای چند روز قطع شد. اون نیرویی که به میدان آمد، تصمیم گرفت خارک را منطقه امن بسازد، خارک را گورستان هواپیماهای دشمن بسازد، نیروی هوایی بود و شخص سرلشکر شهید ستاری قهرمان^[24]، طرح او بود، برنامه او بود، فداکاری او بود و تلاش او بود در کنار سایر پرسنل و عزیزان نیروی هوایی که خارک را امن کرده‌اند تا نفت صادر شود تا چرخش اقتصادی انجام شود تا جنگ ادامه یابد.»^[25]

روایت رهبر معظم انقلاب اسلامی

مقام معظم فرماندهی کل قوا (مدظله‌العالی) در جلسه اول مهر 1359 مجلس شورای اسلامی در گزارشی از وضعیت جنگ به نمایندگان مجلس از اصابت قرار گرفتن هواپیمای متجاوز عراقی در نزدیکی خارک سخنانی به شرح زیر بیان کرده‌اند.

«بسم الله الرحمان الرحیم. گزارش‌های دیشب تا آخر وقت را هم در پیام آقای رئیس جمهور و هم در خبرها شنیدید، رادیو و روزنامه‌ها هم تقریباً به تفصیل نوشتند. بنده آنچه که عرض می‌کنم گزارش‌های از صبح تا نیم‌ساعت پیش است که ما در مرکز فرماندهی ستاد بودیم. از صبح سه فروند میگ‌ عراقی سرنگون شده است (نمایندگان- الله‌اکبر- الله‌اکبر- الله‌اکبر- مرگ بر منافقین) یک فروند ساعت شش صبح که به ناوهای ایران حمله کرده بودند در نزدیکی خارک و ظاهراً می‌خواسته‌اند خارک را هدف قرار بدهند، در اثر پدافند هوایی نیروهای جمهوری اسلامی، سرنگون شده و بقیه گریخته‌اند…» (فایل تصویری سخنرانی مقام معظم رهبری در اول مهر 1359 در مجلس شورای اسلامی) در این سخنان به طور مستقیم از عملکرد پدافند هوایی در دفاع از خارک سخن گفته شده است.

• شهداي دفاع هوایی از خارک

در فرایند دفاع از خارک تعدادی از کارکنان ارتش جمهوری اسلامی ایران به شهادت رسیدند. در واقع دفاع جانانه خلبانان نیروی هوایی و دليرمردان پدافند هوایی از خارك تا ساليان سال زبان‌زد همگان خواهد بود. در طول سال‌هاي دفاع مقدس، شهداي گران‌قدر دفاع هوايي ایران – اعم از آفند هوایی و پدافند هوایی- در خارك شاهدان هميشه زنده تاريخ اين کشور بر استقامت چشمان بيدار فرزندان اين مرز و بوم در خارك خواهند بود. روحشان شاد و راهشان پر رهرو باد.

• تعداد هواپیماهای ساقط شده عراقی در خارک

به رغم انجام تعداد 2834 نوبت مورد هجوم هوایی و موشکی عراق بر علیه خارک و نابودی ده‌ها فروند هواپیما، بالگرد و موشک زمین به زمین و هوا به زمین توسط پدافند هوایی و همچنین خلبانان نیروی هوایی، تاکنون آمار دقیقی از تعداد هواگردهای ساقط شده بر فراز خارک –اعم از موشک زمین به زمین، موشک هوا به زمین، هواپیما و بالگرد- ثبت نشده است. به ویژه اینکه به دلیل موقعیت جغرافیایی جزیره خارک و انواع شیوه‌های به کار گرفته شده توسط خلبانان عراقی و حمله از جهات مختلف جغرافیایی، برخی از هواگردها بر فراز آسمان جزیره خارک مورد هدف واقع شدند و برخی دیگر قبل از اینکه وارد محدوده جزیره خارک شوند بر فراز خلیج فارس ساقط شدند. سقوط هواگردهای عراقی در آب‌های خلیج فارس از دیگر موانع به دست آوردن آمار دقیق در این خصوص است. با این حال می‌توان به آمارهای مختلفی از هواگردهای ساقط شده عراقی اشاره کرد. با توجه به اینکه جزیره خارک تحت پوشش ایستگاه رادار و مرکز کنترل گزارشات پدافند هوایی بوشهر واقع شده بود، می‌توان به آمار تعداد هواگردهای ساقط شده با مشارکت مرکز کنترل گزارشات CRCبوشهر اشاره کرد. سرتیپ دوم بازنشسته سید محمد رفیع رضوی که در سال‌های دفاع مقدس به عنوان جانشین گروه پدافند هوایی خارک و همچنین فرمانده گروه پدافند هوایی بوشهر انجام وظیفه کرده است بر اساس گزارشات ایستگاه رادار و مرکز کنترل گزارشات پدافند هوایی بوشهر به ساقط شدن تعداد 63 فروند هواپیمای عراقی توسط هواپیماهای جنگنده و شکاری ایرانی، 32 فروند هواپیمای عراقی توسط پدافند هوایی توپخانه‌ای زمین بهوا و 27 فروند هواپیمای عراقی توسط سامانه‌های پدافند هوایی هاوک در طول هشت سال دفاع مقدس اشاره کرده است. البته آمارهای دیگری نیز در این خصوص وجود دارد که از بیان آنها اجتناب می‌شود.

7. تجزیه و تحلیل

حضور پدافندهوایی جمهوری اسلامی ایران در مراقبت از جزیره خارک و دفاع در برابر حملات هوایی عراق به جزیره فوق و سایر منابع نفتی، منجر به تضعیف توان رزمی هوایی و موشکی عراق شد. وحشت خلبانان عراقی از رویارویی با سامانه‌های پدافندهوایی جمهوری اسلامی ایران، موجب شد که آن‌ها از ارتفاع بالاتری اقدام به بمباران کنند که به دلیل عدم مهارت وآموزش کافی بیشتر بمب‌ها  وموشک‌ها به اهداف اصابت نمی‌کرد. البته فرماندهان ارتش عراق -نظیر وفیق السامرایی- از این مسئله آگاه بودند و در خاطرات خود به آن اشاره نموده‌اند. (السامرایی، 1374: 166)

نیروی هوایی نیز تجربه حضور24 ساعته خلبانان سرافراز خود بر فراز خلیج فارس جهت اسکورت کشتی های ایرانی و نفت کشها و جزیره خارک را به عنوان سند افتخاری برای ارتش جمهوری اسلامی ایران از جنگ تحمیلی به یادگار گذشت. همکاری نیروی هوایی با نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در نابودی بخش اعظمی از نیروی دریایی عراق در سال‌های ابتدایی جنگ و حماسه خلبانانی همچون شهید خلعتبری که از او به عنوان قهرمان جنگ دریایی یاد می‌شود، تا ابد در ذهن هر ایرانی معتقد و وطن‌پرست به جای خواهد ماند. دلیرمردان پدافند هوایی و خلبانان تیزپرواز نیروی هوایی خاطرات بسیاری از موفقیت‌های خود در برابر هواپیماهای عراقی بر فراز خلیج فارس دارند که مطالعه آنها را به جوانان ایرانی توصیه می‌شود. بهره‌گیری از فانتوم‌ها و اف-14 ها در کنار سایرهواپیماهای ایرانی دارای بهره‌وری ونتایج عملکرد خوبی بود. دفاع هوایی ایران –اعم از آفند هوایی و پدافند هوایی- در دفاع از مرزهای آبی وهوایی کشور تجربه بهره‌گیری مناسب از سامانه‌های آفندی و پدافند هوایی را در کارنامه عملکرد خود دارند. دفاع از فرایند انتقال و صدور نفت ایران توسط دفاع هوایی ایران فقط محدود به دفاع از جزیره خارک نیست. بلکه در جنگ نفت‌کش‌ها هم که تکمیل کننده دفاع از خارک محسوب می‌شود، دفاع هوایی کارنامه خوبی از خود به جای گذاشت.

علیرضا ضیغمی از جمله مدیران ارشد و باسابقه صنعت نفت در خصوص جنگ نفت‌کش‌ها و نقش نیروهای مختلف نظامی در آن گفت: «در طول دوران جنگ تحمیلی در مجموع حدود ٦ هزار کشتی نفتکش [حامل نفت و فراورده‌های نفتی ایران] در خلیج فارس جابه‌جا شد که تنها دو تا سه درصد این کشتی‌ها آسیب دید و این موفقیت بزرگی بود که با همکاری کارکنان صنعت نفت و نیروهای هوایی و دریایی ارتش محقق شد؛ البته این آمار به جز کشتی های فرآورده و مواد غذایی بود، کشتی‌های حامل بنزین از حساسیت بالایی برخوردار بود و اکثریت آن‌ها هم به سلامت جابه جا شد.» (ضیغمی، 1391، شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی شانا) در واقع اگر دفاع هوایی به ویژه ایستگاه‌های رادار پدافند هوایی و پدافند هوایی زمین‌پایه خارک با همکاری خلبانان طرح پدافندی –نظیر اف 14- حضوری مقتدرانه در برابر هواگردهای عراقی نداشتند این پوشش امن برای خارک و کارکنان صنعت نفت به وجود نمی‌آمد. اگر چه به دلیل موقعیت جغرافیایی جزیره خارک آمارهای متفاوتی از ساقط کردن هواگردهای عراقی ساقط شده است، اما آنچه که بر اثر عملکرد دفاع هوایی کشورمان بر جای ماند، جلوگیری از خلل در فرایند صدور نفت ایران و حفظ دستاوردهای کارکنان زحمتکش مجموعه نفت و پتروشیمی است.

8. نتیجه گیری

در سالهای جنگ تحمیلی، تأمین هزینه‌ی جنگ در برابر عراق، ارتباط مستقیم با صدور و فروش نفت داشت. به همین دلیل عراق تصمیم گرفته بود با قطع صدور نفت ایران از طریق حمله به جزیره‌ی خارک و نفتکش‌ها، زمینه‌های تضعیف ایران را فراهم کند. در این خصوص کشورهای غربی و شرقی یاری‌رسان عراق شدند. از جمله این کمک ها واگذاری میگ-25 توسط شوروی و یا واگذاری موشکهای هوا به سطح اگزوسه به عراق بود.

جزیره خارک که پایانه اصلی فروش نفت ایران در زمان جنگ محسوب و روزی دو میلیون بشکه نفت از آنجا صادر می‌شد، بیش از 90 درصد نیازهای ارزی ایران را تأمین می‌کرد، دائماً در معرض گزند و آسیب جنگنده‌های عراقی قرار داشت. پدافند هوایی جمهوری اسلامی ایران با استقرار کارکنان و تجهیزات خود در پالایشگاه‌ها، تلمبه خانه‌ها، پتروشیمی‌ها، نیروگاه‌ها و پایانه‌های نفتی همچون جزیره خارک، اسکله‌ها، مشارکت فعالی در تأمین امنیت هوایی نفتکش‌ها، تنگه هرمز و … و در واقع دفاع از فرایند صدور نفت ایران داشت. عراق برای حمله به خارک ضمن بهره‌گیری از امکانات کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس –نظیر کویت-، از هواپیماهای اجاره‌ای سوپراتاندارد و میراژهای  فرانسوی و بالگردهای سوپرفرلئون نیز بهره برد. البته پرتاب موشکهای کرم ابریشم چینی به سمت جزیره خارک از دیگر اقدامات عراقی‌ها به شمار می‌رود.

در فرایند دفاع هوایی از خارک علاوه بر بهره‌گیری از هواپیماهای اف-14  و اف-4 از سامانه‌های راداری گروه‌های پدافند هوایی بوشهر، بندر امام (ره)، رادار دریایی خارک و… بهره گرفته شد. ضمن اینکه تجهیزات و سامانه های پدافند هوایی زمین بهوا نظیر هاوک، اسکایگارد، توپ‌های ضدهوایی 23 میلی‌متری و سامانه‌های پدافند هوایی موشکی دوش پرتاب بهره گرفته شد.

هدایت بسیاری از هواپیماهای شکاری و ره‌گیر نیروی هوایی ارتش که وظیفه دفاع از خارک را بر عهده داشتند، از رادار بوشهر – مرکز کنترل گزارشات (CRC) بوشهر- انجام می‌شد. در اکثر مواقع سال‌های جنگ وضعیت آمادگی رزمی در جزیره خارک قرمز بود.

با به اسارت درآمدن تعدادی از خلبانان عراقی شیوه حمله هواپیماهای عراقی به خارک مشخص شد و آمادگی دفاع هوایی در برابر حملات هوایی عراقی‌ها افزایش یافت. در فرایند دفاع هوایی از خارک ابتکاراتی نیز توسط کارکنان پدافند هوایی به ثبت رسید. از جمله این ابتکارات ساقط کردن موشک‌های هوا به زمین و زمین به زمین عراقی توسط پدافند هوایی خارک بود. این در حالی بود که در آن زمان ایران فاقد سامانه موشکی ضد موشک بود. از جمله دیگر ابتکارها، تغییر در تاکتیک و  شیوه دفاع بود. برای مقابله با هواگردهای دشمن، کارکنان پدافند هوایی خواستار تغییر در شیوه دفاع هوایی شدند و نوآوری از خود به ثبت رساندند. خارک در سالهای جنگ تحمیلی 2834 نوبت مورد هجوم هوایی و موشکی عراق واقع شد اما عملکرد دفاع هوایی کشورمان منجر به ناکارآمدی این حملات بعثی‌ها شد. در فرایند دفاع از خارک، شهدایی از نیروی هوایی و پدافند هوایی تقدیم کشورمان شد. بدون تردید این شهدا عامل استحکام امنیت خارک و موفقیت دفاع هوایی از خارک هستند.

9. منابع

**اسناد:

*مجموعه اسناد عملکرد پدافندهوایی در هشت سال جنگ تحمیلی تحت عنوان «پدافند هوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس»، جلد اول، سال اول جنگ، فرماندهی پدافند هوایی نهاجا

*مجموعه اسناد عملکرد پدافندهوایی در هشت سال جنگ تحمیلی تحت عنوان «پدافند هوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس»، جلد دوم، وقایع مربوط سال دوم جنگ، فرماندهی پدافند هوایی نهاجا

*مجموعه اسناد عملکرد پدافندهوایی در هشت سال جنگ تحمیلی تحت عنوان «پدافند هوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس»، جلد هفتم، وقایع مربوط به سال هفتم جنگ، فرماندهی پدافند هوایی نهاجا

*عملكرد سه ساله ستاد كل پدافند كشور و تحليلي بر نبردهاي هوايي جنگ تحميلي عراق عليه ايران (2 آبان 64 الي 25 آبان 67)، جلد اول، منتشرشده توسط ستاد كل پدافند كشور، تهران، بهمن 1367

**طرح تحقیقاتی

*تقی زاده، محمد رضا، جنابی، کاظم، 1392، پروژه نحقیقاتی «ساختار فرماندهی ارتش در هشت سال دفاع مقدس»، تهران، معاونت طرح و برنامه و بودجه و امور مجلس آجا، کارفرما ساحادم آجا

**کتب:

*آل احمد، جلال، 1361، جزیره خارگ در یتیم خلیج فارس، تهران، نشر امیر کبیر، چاپ چهارم

*السامرايي، وفيق، 1374، ويرانه دروازه شرقي، ترجمه عدنان قارونی، تهران، مركز فرهنگي سپاه، چاپ اول

*جهان‌فر، رضا، 1393، پرونده‌ای برای میگ25، تهران، نشر دافوس، چاپ اول

*حسینی، حسین، 1377، مجموعه مقالات همايش جنگ رواني ، به همراه  الياسي، محمدحسين، قائمي‌فر، عين الله، تهران، نشر دانشگاه امام حسين (ع )، پژوهشكده علوم دفاعى

* حسینی، یعقوب، 1387، تاریخ نظامی جنگ تحمیلی(جلد دوم)، تهران، نشرآجا، چاپ اول

*ناویاس، مارتین اس، هوتن، ای. آر، 1392، جنگ نفت کش‌ها؛ حمله به کشتی رانی تجاری در جنگ ایران و عراق، ترجمه پژمان پورجباری و رحمت قره، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس، چاپ اول

*یزدانفام، محمود، 1378، اسکورت نفت کش‌ها؛ دخالت مستقیم آمریکا در جنگ 30 تیر تا 31 تیر 1366، (روزشمار جنگ ایران و عراق، جلد پنجاهم)، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ اول

**فایل‌های صوتی و تصویری مصاحبه‌های اختصاصی  با:

* فایل صوتی و تصویری مصاحبه اختصاصی با سرتیپ دکتر براتعلی غلامی ( 1392)

*فایل صوتی مصاحبه اختصاصی  با سرهنگ بازنشسته فرامرز روح‌افزا (1392)

**فایل‌های صوتی و تصویری مصاحبه‌های آرشیوی:

*فایل تصویری سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین حسن روحانی  در مراسم یادبود شهدای 15 دی‌ماه 1373

*فایل تصویری سخنرانی حضرت آیت الله خامنه‌ای مقام معظم رهبری (مد ظله العالی) در اول مهر 1359 در مجلس شورای اسلامی

**مقالات:

* حشمت زاده، محمد باقر، مقاله «جنگ تحميلي و نفت – بخش دوم: نقش نفت در تداوم دفاع مقدس» منتشر شده در

  http://dsrc.ir/View/article.aspx?id=713

*جلیلوند، آمنه، 1388، مقاله « جنگ و تأثیرات آن بر اقتصاد نفتی ایران»، تهران، فصلنامه تخصصی مطالعات دفاع مقدس نگین ایران، دوره 8، شماره 30، پاییز 1388، صفحات 39 الی 53 همچنین قایل دسترسی در سایت اینترنتی مجله نگین ایران به نشانی

http://www.negineiran.ir/article_7977_0.html

* جنوبی، پیمان،  1393، مقاله «نقش صنعت نفت در پشتیبانی از دفاع مقدس»  منتشر شده در شبکه اطلاع رسانی نفت و انرزی (شانا)، شنبه 29 شهریور 1393،  به نشانی

http://www.shana.ir/fa/newsagency/225098

*حکمتیان، اصغر، 1392، مقاله « جایگاه اقتصاد سیاسی نفت در جنگ تحمیلی و تأثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران» منتشر شده در پژوهش‌نامه دفاع مقدس، سال دوم، شماره 8، زمستان 1392، صص 115 الی 140

**نشریات

*ویژه نامه رزمایش پدافندهوایی مدافعان آسمان ولایت2،آذرماه 1388،اداره عقیدتی سیاسی قرارگاه پدافندهوایی خاتم الانبیاء(ص) آجا

*روزنامه جمهوری اسلامی، صفحه جبهه و جنگ، 21 فروردین 1395 ، «پدافند هوایی و جزیره خارک» ؛ روایت امیر غلامی از پدافند هوایی در خارک، همچنین

http://www.jomhourieslami.com/news.php?id=105789

**سایت‌های اینترنتی:

*حجامی، محمود، جهانفر، محمود، 1391، مقاله« خارک جزیره استقامت»، منتشر شده در پرتال اطلاع رسانی ارتش جمهوری اسلامی ایران به نشانی  www.aja.ir

*کامکار، مقداد، 1394، مصاحبه با سرتیپ دوم ستاد شاهرخ شهرام منتشر شده در خبرگزاری دفاع مقدس تحت عنوان «امیر شهرام در گفت‌وگوی تفصیلی با دفاع پرس تشریح کرد: چگونگی انهدام موشکهای اگزوست در جزیره خارک» ، 14 مهر 1394،  به نشانی

http://www.defapress.ir

*رضایی، سعید، 1391، جزیره خارک نماد استقامت و پایداری، منتشر شده در مشعل نیوز: پایگاه خبری و اطلاع رسانی صنعت نفت، 5 مهر 1391، کد خبر 6397 به نشانی

http://www.mashalnews.ir/showpage.aspx?id=6397

*ضیغمی، علیرضا، 1391، گفت و گو با شبکه اطلاع رسانی نفت و انرژی شانا، تحت عنوان «ناگفته های جنگ نفت در ٨ سال دفاع مقدس» منتشر شده در شبکه اطلاع رسانی نفت و انرژی شانا سه شنبه ۴ مهر ۱۳۹۱، به نشانی

 http://www.shana.ir/fa/newsagency/195344

*ستاری، منصور، 1389، « گزارش سرلشگر ستاری از عملکرد نیروی هوایی در دفاع مقدس» منتشر شده در پایگاه اطلاع رسانی حوزه تاریخ انتشار 16 اسفند 1389 به نشانی

http://www.hawzah.net/fa/Article/View/91965

*پرتال پتروشیمی خارک به نشانی http://khargpetrochemical.ir

* فرمانده سایت موشک «هاوک» پدافند خارک در گفت‌وگو با «شرق»: «جنگیدیم و قرارداد ننگینی امضا نکردیم»، مصاحبه با سرهنگ بازنشسته حسن امیری، منتشر شده در روزنامه شرق، شماره 1838، یک شنبه 31 شهریور 1392،  همچنین سایت اینترنتی روزنامه شرق http://sharghdaily.ir/VijehNO.aspx?News_Id=1353

*« جزیره خارک نماد استقامت و پایداری» منتشر شده در خبرگزاری مهر پنج شنبه 6 مهر 1391، شناسه خبر: 1706246،  به نشانی http://www.mehrnews.com

[1] پژوهشگر و نویسنده جنگ ایران و عراق

[2] http://www.shana.ir/fa/newsagency/195344

[3] ویژه نامه رزمایش مدافعان آسمان ولایت ، مصاحبه امیر مقیسه

[4]  « جزیره خارک نماد استقامت و پایداری» منتشر شده در خبرگزاری مهر پنج شنبه 6 مهر 1391، شناسه خبر: 1706246،  به نشانی http://www.mehrnews.com

[5] پرتال پتروشیمی خارک به نشانی http://khargpetrochemical.ir

[6] جنوبی ، پیمان ،  1393 ، مقاله «نقش صنعت نفت در پشتیبانی از دفاع مقدس»  منتشر شده در شبکه اطلاع رسانی نفت و انرزی (شانا)، شنبه 29 شهریور 1393،  به نشانی

http://www.shana.ir/fa/newsagency/225098

[7]  به نقل از روزنامه کیهان 5 مرداد 1366 ص 20

[8] از جمله تلمبه خانه تنگ فنی

[9] شیرازی، سید محمد صادق ، مقاله نگاهي به اقتصاد ایران در 8 سال جنگ تحمیلی، به نقل از سایت اینترنتی http://www.kasebnews.ir

[10] CRC=CONTROL  AND REPORT CENTER

[11] بر اساس اطلاعات دریافتی از سرتیپ دوم بازنشسته سید محمد رفیع رضوی فرمانده وقت گروه پدافند هوایی بوشهر در سال‌های جنگ تحمیلی

[12] به نقل از کنت آر. تیمرمن، کتاب سوداگری مرگ (ناگفته‌های جنگ عراق با ایران)، ترجمه احمد تدین، تهران، نشر موسسه خدمات فرهنگی رسا، 1373، صص 423 و 424

[13] این تجهیزات  از نظر حجم و نوع متفاوت از گذشته بود.

[14] همچنین مجموعه اسناد عملکرد پدافندهوایی در هشت سال جنگ تحمیلی تحت عنوان «پدافندهوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس»، جلد اول، ص 143 وقایع مربوط به 18 مهر 1360

[15] مجموعه اسناد عملکرد پدافندهوایی در هشت سال جنگ تحمیلی تحت عنوان «پدافندهوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس» جلد اول، ص 196

[16] از جمله مدیران اسبق معاونت عملیات پدافند هوایی

[17] Descend نزول، كاهش ارتفاع، سرازير شدن دماغه هواگرد براي كاهش ارتفاع پروازي را گويند. (كريمي، خان محمدي هزاوه،1389: 171)

[18] مجموعه اسناد عملکرد پدافندهوایی در هشت سال جنگ تحمیلی تحت عنوان «پدافند هوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس»، جلد هفتم، صص 23 الی 46، وقایع مربوط به 31 خرداد 1366 همچنين عملكرد سه ساله ستاد كل پدافند كشور و تحليلي بر نبردهاي هوايي جنگ تحميلي عراق عليه ايران (2 آبان 64 الي 25 آبان 67)، جلد اول، منتشرشده توسط ستاد كل پدافند كشور، تهران، بهمن 1367، صص 120 الي 130 

[19] ويژه نامه رزمايش مدافعان آسمان ولايت2، ص23

[20] مجموعه اسناد عملکرد پدافندهوایی در هشت سال جنگ تحمیلی تحت عنوان «پدافند هوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس»، ج 1، ص 35

[21] مجموعه اسناد عملکرد پدافندهوایی در هشت سال جنگ تحمیلی تحت عنوان «پدافند هوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس»، جلد 2، ص 165 وقایع مربوط به 9 دي 1361

[22] مجموعه اسناد عملکرد پدافندهوایی در هشت سال جنگ تحمیلی تحت عنوان «پدافند هوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس»، جلد2،ص 156 و 157 وقایع مربوط به 11 آذر 61

[23] http://www.shana.ir/fa/newsagency/195344

[24] در آن مقطع شهید ستاری معاون عملیات فرماندهی پدافند هوایی نیروی هوایی بود.

[25] فایل تصویری سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین حسن روحانی  در مراسم یادبود شهدای 15 دی ماه 1373